Motywy biblijne u Bacha - cz.11.

5)                Oratorium na Boże Narodzenie - Weihnachts-Oratorium (1734 r.)

Oratorium (łac. oratio – modlitwa) - niesceniczny utwór wokalno-instrumentalny oparty na tekście zawierającym wątki dramaturgiczne, narracyjne i refleksyjne, przekazywane przez poszczególne postaci dramatu. W konstrukcji - kompozycja 2-częściowa.

Dzieła oratoryjne składają się z arii, recytatywów, partii zespołowych, chóralnych i instrumentalnych. Wszystkie one rozpoczynają się instrumentalnym wstępem zwanym sinfonią. Akcję dramatyczną relacjonuje narrator zwany historicus lub testo, którego partia utrzymana jest zawsze w stylu recytatywnym.

Oratorium na Boże Narodzenie J.S.Bacha napisane jest na śpiew solowy, mieszany chór i orkiestrę. Składa się z 6 części (konstrukcyjnie odpowiadających kantatom):

- pierwsza opisuje narodziny Jezusa,

- druga – objawienie pasterzom,

- trzecia – adorację pasterzy,

- czwarta – obrzezanie i nadanie imienia Jezusowi,

- piąta – podróż mędrców ze wschodu,

- szósta – adorację mędrców.

Wszystkie części tworzą zatem tematyczną całość i napisane są na 6 kolejnych świąt: 3 dni Bożego Narodzenia, Nowy Rok, niedzielę po nim i święto Trzech Króli. Dzieło trwa 3 godziny.

Ponadto Bach skomponował Oratorium Wielkanocne i Oratorium na Wniebowstąpienie.

6)                Wariacje kanoniczne

W ostatnim okresie twórczości J.S.Bach coraz częściej „odchodził” od otaczającego go świata. Jedną z przyczyn była postępująca choroba oczu. Z tego okresu pochodzą m.in. Wariacje kanoniczne. Skomponował je dla Towarzystwa Nauk Muzycznych Mizlera, którego sam był członkiem. Kompozycja oparta jest na pieśni bożonarodzeniowej: Z wysokiego nieba. Wariacje te napisane są na organy.  

Ciekawostka:

Jak wspomniałam na początku, utwory sakralne J.S.Bacha miały za zadanie przede wszystkim oddać chwałę Bogu i służyć ludziom (wzmocnić ich wiarę i przybliżyć do Boga).

Oprócz nich jest też pewna świecka kompozycja, która w czymś innym miała komuś pomóc. Mam tu na myśli Wariacje Goldbergowskie (napisane na klawesyn). Dzieło powstało około roku 1741 dla hrabiego Hermana Karla von Keyserlinga i wykonywane było przez Johanna Gottlieba Goldberga. Był on muzykiem owego hrabiego, a jednocześnie uczniem Bacha (stąd wariacje wzięły swą nazwę od jego nazwiska). Według biografii Bacha (napisanej przez Johanna Nikolausa Forkela), utwór miał służyć jako „lekarstwo” na bezsenność hrabiego Keyserlinga.

Kompozycja trwa 40 minut. Składa się z arii (stanowiącej temat) i 30 wariacji (opartych na jej schemacie harmonicznym). Wariacje reprezentują różne formy muzyczne, w tym tańce, formy polifoniczne, fugetta, różne rodzaje kanonów (od kanonu w unisonie do kanonu w nonie). Całość cyklu kończy się arią da capo w pierwotnej wersji. Wariacje ułożone są według stopnia trudności: od najprostszej do najtrudniejszej. Dwie skrajne (pierwsza i ostatnia) mają charakter symboliczny, odnoszący się do unii polsko-saskiej (od 1736 r. Bach był nadwornym kompozytorem króla Augusta III).

Wariacje Goldbergowskie to najwspanialszy przykład formy wariacyjnej w historii muzyki. Prawdopodobnie za tę właśnie kompozycję Bach otrzymał największe wynagrodzenie.

Zakończenie:

Przez dzieła lipskiego kantora przebija miłość do muzyki, a jednocześnie wiara i miłość do Boga. Swoją twórczością i talentem Bach wyśpiewał najwspanialszy hymn Bogu. Jego twórczość to muzyczne wyznanie wiary. Dla pokoleń dorobek Jana Sebastiana Bacha stanowi artystyczny i duchowy testament.

Choć sam Bach uważał się za rzemieślnika, niestrudzenie poszukującego najlepszych rozwiązań, mówiąc: Niezwykle dużo pracowałem. Ten, kto będzie pracował tyle, co ja, dokona tego, czego i ja dokonałem, dziś trudno sobie wyobrazić, jak potoczyłyby się dalej dzieje sztuki muzycznej, gdyby nie on. Obecnie siłę i głębię dzieł Bacha uważa się za jedno z największych osiągnięć w historii muzyki. I tylko szkoda, że za życia Bacha jego twórczość znana i ceniona była tylko przez wąskie grono miłośników i koneserów muzyki.

Jednym z tych, którzy byli w stanie go docenić był z pewnością rówieśnik Bacha - Georg Friedrich Haendel (1685-1759), który przyszedł na świat w Halle, zaledwie 50 km od Lipska! Niestety obaj panowie nigdy się nie spotkali. Haendel wyemigrował bowiem na całe lata do Londynu, gdzie komponował szczególnie opery i oratoria. Wśród tych ostatnich najsłynniejsze to oczywiście oratorium Mesjasz - skomponowane w 2 tygodnie (w 1741 r.), a dedykowane Irlandczykom, którzy zaprosili go na koncerty do Dublina.

Literatura:

1)      Bach. Vol. 1. z cyklu: „Muzyka klasyczna. Arcydzieła mistrzów”, Wyd. DeAgostini, Warszawa 2008.

2)      Barber D. W., Bach, Beethoven i inne chłopaki, czyli historia muzyki wyłożona wreszcie jak należy, Wyd. Adamantan, Warszawa 2000, s. 54−63.

3)      Chomiński J., Wilkowska-Chomińska K., Wielkie formy wokalne, Wyd.  PWM, Kraków 1984.

4)      Dmytrzak L., Aria barokowa. Matthesonowska koncepcja formy i zagadnienia retoryki, Wyd. CEA, Warszawa 2001.

5)      Harnoncourt N., Dialog muzyczny. Rozważania o Monteverdim, Bachu i Mozarcie, Wyd. FRM, Warszawa 1999. 

6)      Harnoncourt N., Muzyka mową dźwięków, Wyd. FRM, Warszawa 1995.

7)      Historia muzyki. Barok. Repetytorium dla uczniów średnich szkół muzycznych, Pr. zb., Spółka Wydawnicza GAMA, Rzeszów 1997.

8)      Kaczorowski R., Tematyka maryjna w twórczości J. S. Bacha na przykładzie kantaty BWV 10 oraz „Fugi sopra: Magnificat” [w:] Organy i muzyka organowa XIII [z serii: „Prace Specjalne71”], Wyd. Akademii Muzycznej im. S. Moniuszki w Gdańsku, Gdańsk 2006, s. 63.

9)      Paczkowski Sz., cykl audycji muzycznych poświęconych Mszy h-moll J. S. Bacha.

10)   Raczkiewicz T., Rozważania o śpiewie kastratów [w:] Wrocławskie „Zeszyty Naukowe”.

11)   Seremet M., Afekt w sztuce wokalnej. Interpretacja arii altowych z Pasji według św. Mateusza Jana Sebastiana Bacha w kontekście retoryki muzycznej (praca habilitacyjna), Wyd. Akademia Muzyczna w Krakowie, Kraków 2011.

12)   Szlagowska D., Muzyka baroku, Wyd. Akademii Muzycznej w Gdańsku, Gdańsk 1998.

13)   Świat Muzyki. Wielkie dzieła. Wielcy twórcy, Wyd. Muza, Warszawa 2000.

14)   Wolff Ch., Jan Sebastian Bach. Muzyk i uczony, Wyd. Lokomobila, Warszawa 2011.

Motywy biblijne u Bacha - cz.10.

4)                Msza h-moll

Msza – to cykliczna forma wokalno-instrumentalna oparta na tekstach liturgicznych.

Schemat mszy był inny w obrządku katolickim i protestanckim. W katolickim opracowane muzycznie były wszystkie części stałe mszy (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei), a w protestanckim – z reguły tylko: Kyrie i Gloria.

Msza h-moll J.S.Bacha posiada wszystkie części mszy katolickiej, została bowiem dedykowana królowi polskiemu - Augustowi III (elektorowi Saksonii). Bach pragnął być kompozytorem na dworze katolickiego króla w Dreźnie.[1] Nikolaus Harnoncourt[2] zastanawiał się: Czy to oznacza, że Bach, będący ortodoksyjnym luteraninem, stworzył mszę ekumeniczną lub wręcz „katolicką”? I dodaje: Dla Bacha takie posunięcie nie byłoby aż tak niewyobrażalne, za jakie je później uznawano. W końcu, w dedykacji dla katolickiego króla Augusta III, jaką poprzedził swe dzieło, napisał: „…polecam najuniżeniej swe usługi jako kompozytor muzyki religijnej gotów w każdej chwili na najłaskawsze żądanie Waszej Królewskiej Mości […] okazać swą niestrudzoną pracowitość…” – a zatem ofiarowując się komponować katolicką muzykę kościelną.[3]

W Mszy h-moll Bach nawiązał do tradycji chrześcijańskiej, niosąc ludzkości przesłanie o zasięgu uniwersalnym. Z innego źródła bowiem dowiadujemy się: Wszystko wskazuje na to, że wielki artysta-luteranin chciał pozostawić po sobie uniwersalistyczną „missam totam”, jako własny wkład w kilkuwiekową tradycję wielogłosowej twórczości mszalnej.[4] Jego utwór stanowi bowiem arcydzieło chrześcijańskiej kultury muzycznej. Łączy w sobie wiele stylów: od gregoriańskiego i wczesnorenesansowego, aż do operowego i nowoczesnego.

Msza h-moll to ukoronowanie twórczości J.S.Bacha. Składa się z fragmentów skomponowanych na przestrzeni 35 lat (w latach: 1714−1749). Tekst mszy jest w języku łacińskim. Dzieło zostało przeznaczone do wykonania przez 5 solistów[5], chór[6] i orkiestrę. Trwa blisko 2 godziny (i wykracza poza funkcje liturgiczne, zarówno w obrządku protestanckim, jak i katolickim). Jest to jedyna msza Bacha takich rozmiarów.[7] Za życia Bacha Msza h-moll nie została wykonana w całości. Dopiero w 1859 r. w Lipsku – i to w języku niemieckim, a nie łacińskim.

Również i w Mszy h-moll[8] muzyka podkreśla słowo, oddaje afekty i symbole, np.:

- alt - to symbol grzesznika,

- piano altowe: prośba grzesznika uniżonego,

- drugie Kyrie eleison rozpoczyna się „motywem krzyża” w basie = imaginatio crucis (ciekawostka: to „lustrzane odbicie” muzycznego podpisu nazwiska B-A-C-H z jego ostatniego, niedokończonego dzieła: Kunst der Fuge – Sztuka fugi),

- w Sanctus (Święty) triole ♪ w metrum 4/4 symbolizują trójjedyność Boga głoszoną na 4 strony świata (bo „4” to symbol ziemi),

- w Crucifixus temat powraca 13 razy, bo liczba ta symbolizuje nieszczęście,

- Credo in unum Deum, uważane za najpiękniejszą część Mszy h-moll (początek Symbolu Nicejskiego: Wierzę w jednego Boga – łacińskie wyznanie wiary), to część utrzymana w stylu antico (tzn. naśladuje polifonię dawnych mistrzów XVI w.):

·        w budowie jest to 7-głosowa fuga (chór 5-głosowy + duet instrumentów skrzypcowych = 7 głosów) z melodią chorału gregoriańskiego,

·        temat fugi stanowi 7 długich wartości nutowych symbolizujących Boga (jest to też alegoria 7 dni stworzenia); temat ten i jego przeprowadzenie w kanonie oznacza jedność wspólnoty i wiarę w jedynego Boga;

·        podstawowe znaczenie mają dwie liczby: 7 – oznacza Stwórcę, liczbę doskonałą, boskość, pełnię, akt stworzenia, początek i koniec; oraz 12 – symbol kościoła i wiernych, a także 12 apostołów; w Credo wyraz „credo” powtarza się 49 razy (7x7); w In unum Deum występuje zaś 84 razy (7x12).

---

[1] W 1733 r. wysłał głosy pierwszych 2 części: Kyrie i Gloria do dworu drezdeńskiego, ale bez partytury całości, prosząc o tytuł muzyka królewskiego. Tytuł ten przyznano mu 3 lata później (był to dla Bacha wielki prestiż).

[2] Urodzony w 1929 r. w Berlinie dyrygent specjalizujący się w wykonawstwie muzyki dawnej, przedstawiciel autentyzmu, autor książek o muzyce.

[3] N. Harnoncourt, Dialog muzyczny. Rozważania o Monteverdim, Bachu i Mozarcie, Wyd. FRM, Warszawa 1999, s. 241−242. 

[4] Książeczka Bach [z cyklu:] „Wielcy kompozytorzy”, Wyd. Biblioteka Gazety Wyborczej, s. 40.

[5] 2 soprany (pierwszy i drugi), alt, tenor i bas.

[6] Opracowany 4-, 5-, 6-, i 8-głosowo (polifonicznie i homofonicznie).

[7] Oprócz Mszy h-moll Bach skomponował: 4 msze 2-częściowe (Kyrie, Gloria) oraz kilka samoistnych części Sanctus.

[8] Tonacja h-moll jest tylko w 3 częściach: w chórach: Kyrie eleison i Qui tollis peccata mundi oraz arii: Qui sedes ad dexteram Patris.