Ideał męczeństwa w świetle 2 Mch - cz.3.

Inne przypadki męczeństwa w 2 Mch

Opisy innych przypadków męczeństwa Żydów dochowujących wierności Prawu (2 Mch 6,10-17) są szokujące, stąd natchniony autor od razu dzieli się refleksją nad sensem cierpień narodu. Wyjaśnia, że klęski, to kara Boża dopuszczona, by wychować i ukształtować duchowo Naród Wybrany. Oczekuje jego nawrócenia. Kara jest więc rozumiana jako swoista troska Boga o grzesznika, by nie zginął (por. Prz 3,12; Mdr 11,9n).

Analiza formalna 2 Mch

2 Mch została napisana po grecku (1 Mch po hebrajsku). Żydzi protestanci nie włączyli tej księgi do kanonu biblijnego (a do apokryfów), w odróżnieniu od Kościoła katolickiego i prawosławia, które uważają 2 Mch za księgę deuterokanoniczną.

Żydowska tradycja martyrologiczna

W tradycji martyrologicznej przykładami prześladowań są również i inne postaci biblijne, np. Ananiasz, Miszael, Azariasz (Dn 3) czy wielcy bohaterowie jak np. Akiba ben Josef oraz 10 Męczenników, którzy musieli ponieść śmierć podczas II wojny żydowskiej przeciw Rzymianom (132-135). Tradycja żydowska podkreślając heroizm męczenników, wzmacnia duchowe i psychologiczne skutki ich śmierci. Wierność Bogu postrzega się jako najwyraźniejsze potwierdzenie przynależności do Izraela, a tylko sporadycznie postawa męczeństwa bywa łączona z nadzieją na nagrodę po śmierci.

Nowe znaczenie słowa męczennik w NT

Słowo „męczennik” w NT dostaje nowy sens: oznacza tego, który naśladuje Chrystusa, uczestnicząc w sposób pełny w świadectwie, które On dawał, oraz w zbawczym dziele, którego dokonał. Męczeństwo dla Chrystusa jest aktem kultu Bożego poprzez swoje podobieństwo do ofiary Syna Człowieczego i ścisły z nią związek.

Pamięć o żydowskich męczennikach czasów machabejskich była inspiracją dla czci oddawanej męczennikom w chrześcijaństwie.

[Autor księgi formułuje szczególnie ważny punkt tej teologii: wiarę w zmartwychwstanie umarłych i sąd po śmierci. Wierzono, że Bóg odda męczennikom ich życie, a prześladowców dosięgnie zasłużona kara (2 Mch 7,1n.9-14). Ta wiara zrodziła przekonanie o potrzebie i skuteczności modlitwy za zmarłych oraz składania za nich ofiar (2 Mch 12,44n). ]

Paralele perykop związanych z opisem meczeństw w 2 Mch i w Ewangeliach

Jeżeli bowiem teraz uniknę ludzkiej kary, to z rąk Wszechmocnego ani żywy, ani umarły nie ucieknę. (2 Mch 6,26)

Mt 10,28: Nie bójcie się tych, którzy zabijają ciało, lecz duszy zabić nie mogą. Bójcie się raczej Tego, który duszę i ciało może zatracić w piekle.

Stwórca świata bowiem, który ukształtował człowieka i wynalazł początek wszechrzeczy, w swojej litości ponownie odda wam tchnienie i życie, dlatego, że wy gardzicie sobą teraz dla Jego praw (2 Mch 7,23)

Mk 8,35: Bo kto chce zachować swoje życie, straci je; a kto straci swe życie z powodu Mnie i Ewangelii, zachowa je.

Podobnie: J 12,25

Teraz bowiem nasi bracia, którzy przetrwali krótkie cierpienia prowadzące do wiecznego życia stali się uczestnikami [obietnic] przymierza Bożego. (2 Mch 7,36)

Mt 5,12: Cieszcie się i radujcie, albowiem wasza nagroda wielka jest w niebie. Tak bowiem prześladowali proroków, którzy byli przed wami.

Ja tak samo moi bracia, i ciało, i duszę oddaję za ojczyste prawa (2 Mch 7,37)

Mt 25,31-46 (Sąd Ostateczny)

Podsumowanie:

Czynnik dydaktyczno-religijny wysuwa się w 2 Mch na pierwsze miejsce (przed historyczno-politycznym). Pod tym względem 2 Mch przewyższa 1 Mch. 2 Mch podkreśla, że główne pole walki toczy się na podłożu religijnym.

2 Mch w patetycznym i wysoce dramatycznym tonie opisuje prześladowania religijne ze strony greckich władz i odstępców żydowskich. Dla ukazania wzorów postaw autor kreśli portrety męczenników - wiernych wyznawców Boga, którzy woleli zginąć, niż zaprzeć się wiary (Eleazar, siedmiu braci i ich matka, a także Razis i liczne bezimienne ofiary prześladowań). Tym samym przypomina, że męczeństwo jest heroicznym wyrazem cnoty męstwa. Inspirowane przez wiarę jest równocześnie potwierdzeniem jej żywotnej mocy. Jest ono szczególnym powołaniem, charyzmatem i wyjątkowym darem łaski bohaterstwa, które trzeba stale kontemplować, a w razie potrzeby przyjąć i wypełnić.

Powracając zatem do pytania ze wstępu można wysnuć wniosek, że męczeństwo jest cierpieniem prowadzącym do większego dobra,

[Jeśli chodzi o 7 braci męczenników i ich matkę, to według świadectw pochodzących z IV wieku w Antiochii czczono ich szczątki, ponieważ istniało przypuszczenie, że umarli w tym mieście. Stamtąd ich kult przeniknął do Konstantynopola i Rzymu.]

Bibliografia:

1. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Częstochowa: Wyd. Św. Paweł 2008.
2. Encyklopedia biblijna (Prymasowska Seria Biblijna), W. Chrostowski (red.), Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam” 1999.
3. Encyklopedia Katolicka, tom XII, Lublina: Wyd. KUL 2008.
4. Katolicki komentarz biblijny (Prymasowska Seria Biblijna), red. nauk. wyd. oryg. R. E. Brown, J. A. Fitzmyer, R. E. Murphy; red. nauk. wyd. pol. W. Chrostowski, Warszawa: Wyd. Vocatio 2001.
5. Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego: komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. wyd. oryg. W. R. Farmer, red. nauk. wyd. pol. W. Chrostowski, Warszawa: Wyd. Verbinum 2000.
6. Słownik teologiczny, A. Zuberbier (red.), Katowice: Księgarnia św. Jacka 1998.
7. Słownik teologii biblijnej. Dzieło zbiorowe, X. Leon-Dufour (red.), tłum. z j. fr. K. Romaniuk, Poznań-Warszawa: Wyd. Pallottinum 1982.
8. Wstęp do Starego Testamentu, S. Łach (red.), Poznań-Warszawa: Wyd. Pallottinum 1973.

Ideał męczeństwa w świetle 2 Mch - cz.2.

Męczeństwo rodzeństwa i ich matki

Ważne miejsce w tradycji męczeństwa zajmuje matka i jej 7 synów zamordowanych za Antiocha IV Epifanesa (2 Mch 7,1-42). Opowiadanie stanowi, jak w przypadku historii śmierci Eleazara, wyidealizowaną i rozwiniętą literacko relację, opartą na zdarzeniach rzeczywistych, tj. prześladowaniach na tle religijnym, podczas których nie szczędzono kobiet ani dzieci. Natchniony autor 2 Mch ukazał, że kobieta i jej synowie byli również gotowi umrzeć za Prawo. W narracji drugiego opowiadania o męczeństwie wkład autora jest bardziej widoczny. Bohaterska postawa męczenników została skontrastowana z okrucieństwem tyrana, który obcinał języki, ściągał skórę z głowy razem z włosami, obciął końce członków, a potem resztę ciała smażył na patelni – wszystko zaś na oczach pozostałych, jeszcze nie zabitego rodzeństwa torturowanego i jego matki.

Teologiczny aspekt opowiadania (pozytywne skutki heroicznej śmierci)

Opisane w 2 Mch męczeństwo sprawiedliwych miało wzbudzić u słuchacza bądź czytelnika uczucie żalu. Sprawiedliwi, którzy giną w słusznej sprawie są pozornie przegrani – mają przed sobą bowiem perspektywę zmartwychwstania (7,9-11; 12,44; 14,46) i dalszego dobrego działania w postaci wstawiania się w niebie za żywymi (15,12). Ponadto autor księgi wyraził prawdę, iż ofiary przebłagalne za grzechy zmarłych są dozwolone, a nawet pożądane (12,39-45).

W słowach skierowanych przez braci do króla przed ich śmiercią narrator uwidacznia następujący rozwój myśli:

1. sprawiedliwy raczej umrze niż zgrzeszy (2 Mch 7,2), a Bóg go uniewinni (2 Mch 7,6; Pwt 32; 36);
2. Bóg wskrzesi go i ożywi (2 Mch 7,9);
3. Sprawiedliwi otrzymają odnowienie ciała (2 Mch 7,11);
4. Oprawca-grzesznik nie zmartwychwstanie do życia (2 Mch 7,14);
5. Zamiast tego Bóg go ukarze (2 Mch 7,17);
6. Podobnie jak sprawiedliwy cierpi z powodu swoich grzechów, cierpieć będzie i grzesznik (2 Mch 7,18-19);
7. Śmierć świętych ma wartość przebłagalną (2 Mch 7,37-38).

W ten sposób natchniony autor sformułował swoistą teologię męczeństwa i zmartwychwstania sprawiedliwych.

Warta podkreślenia jest postawa i słowa (7,20-29) matki zamordowanych. Jej wiara w zmartwychwstanie opiera się na słowach Mojżesza, przekazanych w Pwt 32,36 (por. 2 Mch 7,6) i na wszechmocnym działaniu Boga w stworzeniu, zwłaszcza na cudzie, jakim jest zrodzenie dziecka w łonie matki (7,22-23).

Jeśli chodzi o tematykę zmartwychwstania przywołaną w temacie męczenników, to warto podkreślić, że w 2 Mch pojęcie zmartwychwstania wykracza poza pojęcie przywrócenia do życia narodu (Iz 26,19) albo wyleczenia ze śmiertelnej choroby (Hi 19,26-27). Oznacza mianowicie przywrócenie do życia ciała i jego członków po śmieci (7,11.23).

Postawa męczenników przynosi błogosławione owoce: Ostatni z braci męczenników prosi Boga, aby przyjął jego śmierć jako wynagrodzenie za grzechy narodu (2 Mch 7,38). Świadectwo jednego procentuje promieniowaniem heroiczną postawą na innych. Męczeństwo 7 braci i ich matki (7,1-41) ukazuje skutki oddziaływania przykładu Eleazara (6,28). Akt mężnego oddania życia przez nauczyciela Prawa nie był więc daremny. W tradycji chrześcijańskiej Eleazar uchodzi za „mistrza” owych 7 braci i wraz z nimi jest czczony jako męczennik ST.

W obu opowiadaniach nie podaje się ani czasu, ani miejsca zdarzenia, co uniwersalizuje tematykę i koncentruje uwagę czytelnika (pierwotnie słuchacza Słowa Bożego) na przesłaniu wydarzeń.

Zarówno obecność króla, dialogi, jak i forma narracji, a także liczba 7 (oznaczająca doskonałość i pełnię) mogą mieć retoryczny charakter.

Osobisty udział króla w opisie II męczeństwa 8 osób sugeruje, że miejscem męczeństwa była stolica – Antiochia.

Natchniony autor 2 Mch wygłasza apologię męczeństwa powołując się na argumenty teologiczne. Okrutna śmierć 7 braci i ich matki, a także Eleazara pozwala mu wyjaśnić nagłą odmianę losu Żydów, ponieważ ich męczeństwo skłoniło Boga do zatrzymania kary (7,28). Było więc ekspiacyjne.

Na marginesie:

Długie i uroczyste przemowy poddawanych torturom wydają się mało prawdopodobne. Potęgują jednak powagę całej księgi. W mowach męczenników autor streścił prawdę wiary w jedynego Boga, opiekuna Izraela i sędziego ludzkich grzechów. Męczennicy wyrażają również niesłabnącą nadzieję na życie wieczne. Wiara w zmartwychwstanie daje męczennikom pewność, że życie, które oddają dla Boga za wierność Jego Prawu, zostanie im przez Niego przywrócone.

Ideał męczeństwa w świetle 2 Mch - cz.1.

Problem cierpienia przybiera wiele form: ból fizyczny, sfrustrowane nadzieje, depresja, izolacja, samotność, smutek, troski, kryzys duchowy i inne. [Wg Encyklopedii Biblijnej, pod red. ks. Waldemara Chrostowskiego] problem cierpienia w Biblii występuje w 5 ujęciach:

- cierpienie jako skutek ludzkiego grzechu,

- cierpienie prowadzące do większego dobra,

- cierpienie spowodowane kosmicznymi mocami zła,

- cierpienie jako tajemnica,

- cierpienie jako czynnik ludzki.

Do jakiego rodzaju cierpienia należałoby zatem zaliczyć męczeństwo? Czym ono jest w świetle 2 Mch?

Męczeństwo (gr. martyroi, łac. martyres – świadek) – dobrowolne i świadome poniesienie śmierci za wiarę lub moralną wartość odnoszącą się do Boga, zazwyczaj w czasie prześladowania religijnego. Jako największy wyraz chrześcijańskiej wiary, nadziei i miłości jest graniczną formą heroizmu i świadectwa wiary. W judaizmie stanowi gotowość do akceptacji śmierci zadanej przez innych, a w skrajnych warunkach nawet do samobójstwa, jako całkowitego potwierdzenia wierności Bogu i Jego woli. Męczeństwo to także heroiczny wyraz „uświęcenia Imienia Bożego”. W przypadku Żydów męczennikiem mógł być ten, kto wolał ponieść śmierć niż pogwałcić jedno z fundamentalnych przykazań Bożych. Ten, kto dał świadectwo własnej krwi. Warto tu zaznaczyć, że brak owego świadectwa wobec co najmniej 10 Żydów stanowiło apostazję i zgorszenie. Męczeństwo w judaizmie jest traktowane jako obowiązek w sytuacji prześladowania religijnego całej wspólnoty. Należało je przyjąć, nawet gdyby nie było żydowskich świadków, który przy zaparciu się wiary, mogliby doznać zgorszenia. Obowiązek ów wywodzi się z rabinicznego komentarza do Kpł 22,32-33, który brzmi: Wyprowadzę was z ziemi egipskiej pod warunkiem, że przyjmiecie na siebie uświęcenie Mojego Imienia, że będę waszym Bogiem, nawet wobec przemocy.

Decydującym czynnikiem w męczeństwie jest treść świadectwa, powód śmierci, a nie charakter zadawanych cierpień. Samo jednak cierpienie (jego rodzaj) stanowi motyw ukazania kontrastu między heroiczną postawą męczenników a okrucieństwem oprawców.

Tło obyczajowe w 2 Mch

W 167 przed Chr. kult JHWH został zastąpiony przez kult Zeusa Olimpijskiego. Świątynia jerozolimska stała się, tak jak sanktuaria syryjskie: miejscem uczt i sakralnej prostytucji (6,4-6). Comiesięczne uroczyste obchody urodzin króla były połączone z zadeklarowaniem własnej tożsamości politycznej. Narzucony został kult Dionizosa i nowe prawa dotknęły wszystkich Żydów w cesarstwie. We wszystkich jego częściach ludność żydowska przeciwstawiała się hellenizacji (7,8-9). Tych, którzy zachowywali żydowskie obyczaje spotykały krwawe represje.

W 2 Mch mamy opis dwu bardzo drastycznych opowiadań dotyczących męczeńskiej śmierci Żydów.

Męczeństwo Eleazara

Głównym bohaterem jest tu Eleazar (hebr. Bóg pomógł) (2 Mch 6,18-31; zob. też Hbr 11,35b), który naraził się innowiercom odmawiając spożycia nieczystego pożywienia (Kpł 11,7-8). Eleazar odrzucił z pogardą niezgodne z Prawem ofiary. Pozostał wierny Prawu judaistycznemu, stając się świadkiem (martyros) jego znaczenia i należnego mu ze strony Żydów posłuszeństwa. Odmowa udawania, że coś je (co zaproponowali mu jego pogańscy, zhellenizowani, przyjaciele) zdradza w osobie pobożnego Izraelity sumienie wyczulone na możliwość zgorszenia innych, wyznających judaizm. Starzec bardzo poważnie traktował swą wiarę i powołanie nauczyciela Prawa. Uważał, że temu, kto chce wiernie przestrzegać Prawa nie przystoi udawanie. A zatem spożycie zakazanej Prawem pogańskiej wieprzowiny byłoby dla niego rodzajem hańbiącego symbolu odstępstwa.

Znamienne jest, iż natchniony autor opisując postawę męczennika Eleazara odwołał się do greckich ideałów moralnych, czyli do szlachetności, cnoty, honoru i odwagi. Podkreślił tym samym dwie rzeczy:

- Po pierwsze akceptowanie i przyjmowanie w środowisku Żydów mówiących po grecku słusznych moralnie elementów kultury greckiej

- Po drugie poprzez upiększenie narracji przytoczony przykład męczeństwa uczynił wzorcowym.

Co daje taką siłę Eleazarowi? Otóż główny bohater opowiadania jest świadomy istnienia kary po śmierci dla grzeszników, co stanowi rozwinięcie wcześniejszych idei ST (zob. też Dn 12,2; Hen 22,10-11). Słowa Eleazara są wyrazem pewności, że po śmierci czeka człowieka sąd Boży (6,26), na który zapadnie wyrok zgodny ze „świętą wiedzą” (6,30).

Męczeństwo Eleazara to przykład szlachetnego usposobienia i pomnik cnoty. Autor pragnie przekazać naukę, że wierność Prawu Bożemu jest największą wartością. Postępowanie Eleazara pozostaje wzorem wiary, wytrwałości i nadziei (Hbr 11,35). W opowiadaniu akcent pada zarówno na siłę, jaką ma dobry przykład, jak i na złe skutki, które może mieć dla społeczeństwa postawa budząca zgorszenie (6,24-25).