Konkordat między Stolicą Apostolską a RP.

Konkordat (z j. łac. concordare – zgadzać się) to dwustronna umowa międzynarodowa, zawarta między Stolicą Apostolską i danym państwem. Inne nazwy współczesne, to: konwencja, traktat, pakt, układ i modus vivendi¹. O wyborze nazwy decyduje wola zainteresowanych stron. W przypadku Polski umowa ze Stolicą Apostolską (podpisana dn. 28 lipca 1993 r.) została nazwana konkordatem. W sensie ścisłym konkordat to uroczysta umowa (conventio sollemnis) zawarta zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego na zasadzie partnerstwa między Stolicą Apostolską a suwerennymi organami władzy danego państwa. Tu widać już strony konkordatu. Są nimi: Stolica Apostolska² i dane państwo. Mówiąc o Stolicy Apostolskiej rozumie się nie instytucję kościelną, lecz odrębne, suwerenne i autonomiczne państwo z Biskupem Rzymu jako głową (ponieważ reprezentuje najwyższą władzę w Kościele katolickim) wraz z pomagającą mu Kurią Rzymską (w tym z Sekretariatem Stanu)³. Drugą stroną konkordatu jest dane państwo. Jeśli mówimy o państwie demokratycznym, kompetencje do zawarcia konkordatu przysługują najwyższym organom władzy: wykonawczej (czyli rządowi, prezydentowi) i ustawodawczej (czyli parlamentowi). Przedmiotem konkordatu są sprawy, które interesują obie strony. Należą do nich:

1. relacje między państwem a Stolicą Apostolską (stosunki dyplomatyczne),
2. relacje między państwem a Kościołem katolickim obecnym na jego terenie,
3. relacje między państwem a katolikami należącymi do tego państwa.

Na przestrzeni dziejów były dwa rodzaje konkordatów: przed i po Soborze Watykańskim II. Pierwsze należały do epoki konkordatów klasycznych (wertykalnych). Ich celem była ochrona interesów władzy duchowieństwa i władzy świeckiej. Służyły głównie łagodzeniu konfliktów⁴. Drugi rodzaj stanowią konkordaty współczesne (horyzontalne). Przełomowym okazało się przyjęcie przez Sobór Watykański II paradygmatu o tym, że „podstawową zasadą stosunków między państwem a kościołem jest ochrona wolności religijnej”⁵, która jest należna ze względu na zasadę poszanowania godności człowieka (co jest prawem każdej osoby ludzkiej).

Są różne formy zawierania konkordatów: uroczysta, podlegająca ratyfikacji oraz uproszczona, o charakterze deklaratywnym lub o charakterze tymczasowych zobowiązań prawnych. Konkordat daje gwarancję wolności religii w życiu prywatnym i publicznym, ponieważ przedmiotem tej umowy międzynarodowej jest ochrona wolności religijnej każdego człowieka w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym. Konkordaty cechuje większy stopień uszczegółowienia konkretnych kwestii⁶, stąd mają przewagę nad innymi umowami wielostronnymi⁷.

W celu zawarcia konkordatu potrzebne jest zgodne oświadczenie woli obu stron (Stolicy Apostolskiej i organów władzy danego państwa). Na początku prowadzi się negocjacje formalne (by ustalić tekst umowy konkordatowej⁸). Odbywają się one z zachowaniem procedury zawartej w Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów z dn. 23 maja 1969 r. (Dz.U. 1990, nr 74, poz. 74, załącznik poz. 439). Negocjacje prowadzi się w gronie ekspertów. W tym czasie obowiązuje na nich zasada dyskrecji. Przed uroczystym podpisaniem tekstu dochodzi do parafowania, czyli złożenia przez pełnomocników inicjałów (parafy) pod sporządzonym dokumentem. Kiedy wspólnie ułożona umowa jest już uroczyście podpisana przez prawomocnych przedstawicieli obu stron (zob. przypis nr 7), staje się ona dokumentem prawnie obowiązującym, który należy przedłożyć do ratyfikacji⁹. „Ratyfikacja konkordatu oznacza włączenie go jako umowy międzynarodowej do ustawodawstwa wewnętrznego.”¹⁰ Podpis ratyfikacyjny pod tekstem konkordatu winien złożyć prezydent (jako głowa danego państwa)¹¹ oraz papież (jako głowa Kościoła katolickiego). Po złożeniu obu podpisów następuje opublikowanie dokumentu w oficjalnym organie danego państwa¹² oraz prasowym organie Stolicy Apostolskiej¹³. Kolejny krok to wymiana not ratyfikacyjnych (dyplomatycznych), aby podpisana umowa miała moc obowiązującą w stosunkach międzynarodowych (zewnętrznych państwa).

Konkordat między Polską a Stolicą Apostolską został zawarty dnia 28 lipca 1993 r.¹⁴ Zgodnie z art. 29 mógł wejść w życie po upływie miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych. Na ich podpisanie jednak czekaliśmy 5 lat¹⁵. Wymiana dokumentów miała miejsce dopiero 25 marca 1998 r.¹⁶ A zatem konkordat wszedł w życie 25 kwietnia 1998 r.

Dokument ten składa się z dwu podstawowych części:

1. preambuły (obejmuje ona cele i założenia autorów),
2. 28 artykułów (obejmują one przede wszystkim treść normatywną).

Podstawowym i głównym dokumentem regulującym normy w naszym państwie jest Konstytucja RP. Konkordat, jako umowa międzynarodowa, w hierarchii stoi pod Konstytucją. Ze względu więc na prymat Konstytucji konkordat musiał być zgodny z jej zapisami. Zasady realizacji umów międzynarodowych (w tym konkordatu) znajdują się więc w Konstytucji, m.in. w art. 8, 9, 87 i 91. Według art. 25 ust. 4 Konstytucji stosunki między państwem a Kościołem katolickim określa konkordat i ustawy. W art. 91 pisze, że umowy międzynarodowe (w tym konkordat) mają pierwszeństwo przed ustawami, stąd winny być stosowane bezpośrednio (ex proprio vigore)¹⁷.

Preambuły występują w tych konkordatach, które są zawierane w przełomowych momentach dla danego państwa. Preambuły są więc obecne w polskim konkordacie. Znajdują się tam podstawowe zasady i motywy obu stron, które wyraziły wspólną wolę zawarcia umowy (przesłanki o charakterze politycznym, socjologicznym, historycznym, aksjologicznym i prawnym).

Konkordat nie uczynił z państwa polskiego niewolnika Stolicy Apostolskiej, ponieważ uznała ona Polskę za suwerenny naród, który dąży do budowania demokratycznego ładu i sprawiedliwego porządku dla dobra wspólnego. Zawarta poprzez konkordat umowa międzynarodowa nie uczyniła też z Polski państwa wyznaniowego, ani z katolicyzmu religii państwowej. Obie strony uznały świecki charakter państwa i wolność religijną. Państwo polskie przyznało jednocześnie, że Kościół katolicki odegrał niezwykle ważną i konstruktywną rolę w dziejach państwa i rozwoju osoby ludzkiej (przez odwoływanie się do wartości uniwersalnych zakładających poszanowanie godności człowieka i jego praw)¹⁸. Docenił też wielki wkład, jaki wniósł pontyfikat papieża Jana Pawła II. Ponadto uznał nową organizację terytorialną Kościoła katolickiego w Polsce.

Konkordat polski jest „umową wieczystą”, tzn. zawartą na czas nieoznaczony (który może być poddawany nowelizacji). Zawiera on następujące dodatki: klauzulę określającą tryb regulowania nowych rozwiązań (art. 27)¹⁹, klauzulę interpretacyjną (art. 28)²⁰, ratyfikacyjną (art. 29), klauzulę terminu wejścia w życie i klauzulę języka (art. 29).

„Konkordat stał się integralnym elementem zarówno polskiego porządku prawnego, jak też porządku prawnego Kościoła katolickiego”²¹ w Polsce.

1 Zob. J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa: PWN 2000, s. 83.

2 Stroną konkordatu jest Stolica Apostolska, ponieważ ma ona osobowość prawną (ponieważ jest miasto/państwo Watykan). Ona reprezentuje Kościół katolicki jako uniwersalną społeczność religijną. Tym samym „Stolica Apostolska jest pełnoprawnym podmiotem umów międzynarodowych” - J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe…, s. 84.

3 Zob. Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznań: Pallottinum 1984, kan. 361.

4 Zob. J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe…, s. 85.

5 Tamże.

6 Jest to „większa konkretność i lepsze dostosowanie do warunków życia i potrzeb kościoła w danym kraju” – tamże, s. 86.

7 Zob. K. Warchałowski, Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł (według stanu na 1.06.2000 r.), Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego 2000, s. 190-229.

8 Czynią to pełnomocnicy obu stron na drodze rozmów. Stolica Apostolska daje takie kompetencje swemu legatowi papieskiemu (zob. kan. 365 § 2), zaś ze strony państwowej jest to osoba z rządu (premier lub minister spraw zagranicznych).

9 Zob. K. Warchałowski, Prawo wyznaniowe…, s. 234-237.

10 J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe…, s. 85.

11 W art. 8 Konstytucji jest napisane, że prezydent może zwrócić się o pomoc do Trybunału Konstytucyjnego, by ten sprawdził, czy dany dokument (tu konkordat przed podpisem ratyfikacyjnym) jest zgodny z Konstytucją RP.

12 W Polsce jest nim Dziennik Ustaw.

13 Są to „Acta Apostolicae Sedis”.

14 W dwu egzemplarzach (każdy w językach polskim i włoskim).

15 Były różne przeszkody natury politycznej. Ostatecznie ratyfikacji konkordatu, zgodnie z art. 133 ust. 1 pkt 1 Konstytucji RP ze strony państwa dokonał prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (wówczas był nim Aleksander Kwaśniewski), za uprzednią zgodą Sejmu i Senatu; zaś ze Strony Stolicy Apostolskiej – papież Jan Paweł II (23 lutego 1998 r.).

16 Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła między Sekretarzem Stanu Stolicy Apostolskiej - Angelo Sodano a premierem Rządu Rzeczypospolitej Polskiej – Jerzym Buzkiem w Watykanie.

17 Zasada ta dotyczy wszystkich jej adresatów, stąd np. rodzice, którzy mają dziecko w przedszkolu publicznym mają prawo wnieść skargę sądową w wypadku odmowy przez dyrektora placówki nauczania tam religii (na podstawie art. 12 ust. 1 konkordatu).

18 Konkordat stanowi uzupełnienie takich umów międzynarodowych, jak: Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dn. 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284) i Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ z dn. 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167).

19 Może to być umowa dwustronna między Stolicą Apostolską i państwem polskim lub między Rządem RP a Konwencją Episkopatu Polski. – zob. J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe…, s. 98-99.

20 Możliwe do rozwiązania w trybie rozmów dyplomatycznych (poprzez negocjacje między przedstawicielami stron).

21 J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe…, s. 100.