Kościół, państwo i naród w czasach zaborów (1795-1918) - cz.2.

Księstwo Warszawskie

Utworzono je w wyniku wojen 1806−7 roku. Król saski miał być dziedzicznym księciem warszawskim. Księstwo liczyło ok. 150 tys. km2. Nowe państewko otrzymało od Napoleona własną konstytucję i rząd złożony z Polaków. Po Kongresie Wiedeńskim z okrojonego Księstwa Warszawskiego pozostało Królestwo Polskie. Nikt nie mógł wstąpić do klasztoru męskiego nie mając ukończonych 24 lat. Nie można też było złożyć ślubów wieczystych przed osiągnięciem 30 roku życia. Zabronione było ogłaszanie bulli papieskich bez zgody rządu. Nie można było zwoływać synodu kościelnego. Dekret Stanisława Kostki Poniatowskiego wyznaczy taksy na posługi duszpasterskie. Sądy świeckie orzekały o unieważnieniu małżeństw, a duchowni odmawiali błogosławieństwa małżeństw osobom rozwiedzionym.

Papież Pius VII bullą Militanti Ecclesiae (12.03.1818) ustanowił metropolię warszawską, a bullą Ex imposita nobis (30.06.1818) dokonał podziału diecezji w Królestwie Polskim zgodnie z granicami zaborów i wewnętrznym podziałem na województwa. Metropolia Warszawska objęła Królestwo Polskie i Wolne Miasto Kraków. Bulla zniosła diecezję wigierską i kielecką, a powołała nowe: podlaską, sandomierską i augustowską. Diecezja z siedzibą w Chełmnie została poddana bezpośrednio Rzymowi (tam byli unici - grekokatolicy).

W 1818 r. Pius VII nadał arcybiskupowi warszawskiemu i jego następcom tytuł prymasa Królestwa Polskiego.

Noc listopadowa

Biskupi Królestwa Polskiego opowiedzieli się za powstaniem. Nie protestowali przeciwko przelewaniu dzwonów kościelnych na armaty i zbierania bielizny kościelnej na szarpie i bandaże. Propagowali powstanie z ambon. Nieśli pomoc materialną rodzinom powstańców. Kapłani zgłaszali się na kapelanów (145 ochotników). Ogółem w armii powstańczej służyło 340 księży, zakonników i kleryków. Wielu z nich było za to aresztowanych, więzionych lub zsyłanych w głąb Rosji. Czterdziestu wybrało emigrację.

Po klęsce, okres stanu wojennego (15.10.1861) postępowała rusyfikacja edukacji. Emigracja tysięcy ludzi (elity umysłowej) udała się do Paryża.

W 1834 r. w Warszawie utworzono biskupstwo prawosławne.

W latach 1833−1864 liczba klasztorów na ziemiach zabranych spadła ze 129 do 38, a liczba zakonników z 1621 do 624. Zlikwidowano zakon bazylianów.

Do trzech naczelnych wartości rosyjskiego imperium należały: prawosławie jako religia państwowa, niekontrolowana suwerenność władcy oraz kult języka, narodowości i kultury rosyjskiej.

Określono liczbę cerkwi filialnych, które winny być skasowane w pierwszej kolejności. Decyzja o ich kasacie zmuszała unitów (grekokatolików) do uczęszczania do cerkwi bardziej oddalonych. Wyszło potem zarządzenie o zaprowadzeniu do cerkwi unickich prawosławnych ksiąg liturgicznych. Księża jednak zaprotestowali wobec decyzji kolegium, powołując się na prawo rosyjskie, w którym zapisano, że wszelkie przymuszenia w sprawach religijnych są niedopuszczalne. Do kar należało: pozbawienie parafii, zesłanie do klasztoru na 6 m-cy, zesłanie do więzień, pozostawienie księży unickich i ich rodzin bez środków do życia.

Na rok przed kasatą unii wielu unitów przepisano już formalnie do cerkwi prawosławnych. Ostatecznie w 1839 r. (kiedy panował car Mikołaj I) 1,5 mln unitów na Litwie i Białorusi przyłączono do prawosławia. Kościół grekokatolicki w cesarstwie rosyjskim przestał istnieć.

            Ekspijar ks. Piotr Ściegienny działał w podziemiu (założył tajną organizację) – prowadził działalność propagandową wśród chłopów. Aresztowany w 1844 r., został skazany na dożywotnią katorgę syberyjską.

            Ludność manifestowała (wykorzystując do tego np. pogrzeb arcybiskupa warszawskiego Antoniego Fijałkowskiego). Jednocześnie lud gorliwie się modlił (odbywały się msze święte w intencji ojczyzny - w  1861 r. aż 200).

W 1862 r. nowym metropolitą warszawskim został ks. Zygmunt Szczęsny Feliński. Po proteście przeciw egzekucji kapelana powstańczego, kapucyna Agrypina Konarskiego, który został powieszony w habicie i cały dzień pozostawiony na szubienicy, decyzją władz został wywieziony w głąb cesarstwa na 20 lat.

W powstaniu styczniowym (1863r.) wzięło udział ok. 120 duchownych, w tym ok. 70 kapelanów. Obok kapucyna Agrypina Konarskiego, symbolem zaangażowania duchowieństwa w walce o wolność był ks. Stanisław Brzóska. Kapelani m.in.:

- święcili sztandary,

- odprawiali nabożeństwa,

- głosili kazania patriotyczne,

- prowadzili modlitwy,

- udzielali sakramentów rannym i konającym,

- grzebali zmarłych.

            Po klęsce Powstania Styczniowego kraj podzielono na gubernie. Nazwę „Królestwo Polskie” zamieniono na „Kraj nadwiślański”. Zakazano wszelkiego porozumiewania się ze Stolicą Apostolską. W 1870 r. tylko 1 biskupstwo w Królestwie Polskim było obsadzone. Kościoły katolickie adaptowano na potrzeby Cerkwi. Masowo likwidowano klasztory. Wzmogła się rusyfikacja (nawet w nauce religii, w kazaniach i podczas nabożeństw).

Nie pozwalano na posiadanie świętych dewocjonalia (różańców, krzyży, obrazków). Zabraniano modlitw i nabożeństw. Ludność budowała dużo kaplic zamiast kościołów. W 1857 r. było ich ok. 1400.

W tym czasie w poszukiwaniu pracy wielu chłopów przybywało do fabryk i miast. Stąd choćby parafia św. Krzyża w Łodzi liczyła aż 150 tys. mieszkańców. Problemem zainteresował się o. Honorat Koźmiński – kapucyn, który zakładał szereg zgromadzeń zakonnych pracujących wśród ludzi (22 zgromadzenia bezhabitowe żeńskie i 4 męskie).

Dopiero ukaz tolerancyjny pod panowaniem carskim z 1905 r. pozwolił np. biskupom na wyjazd poza swoje diecezje. Ponadto zezwolono odejść od prawosławia, dlatego blisko 200 tys. unitów przeszło na katolicyzm.

Pracę edukacyjną w języku polskim prowadził Związek Katolicki. Kościół podjął idee krzewienia katolickiej nauki społecznej. Ważna była wielka akcja głoszenia misji parafialnych (z inicjatywy biskupów). W ciągu 3 lat (1906-1908) odbyło się 114 misji.