Motywy biblijne u Bacha - cz.9.

Podobnie jak w omówionym wcześniej Magnificacie D-dur, tak i w pasjach J.S.Bacha występują figury retoryczno-muzyczne. Spośród dziesiątek ich rodzajów, dokonałam wyboru niektórych, by choć w zarysie naświetlić poruszone zagadnienie:

Figury retoryczne (wybór):

A)               EMFATYCZNE (gr. - wzmocnienie, podkreślenie) - figury wyrazowe odzwierciedlające silne emocje, afekty, np.:

(1)             patopoia - ból, cierpienie, rozpacz.

(2)             exclamatio - skok powyżej tercji, np. o 6m ↑ = zawołanie, okrzyk, wykrzyknik; dla wyrażenia błagania, prośby (też: wybuchu gniewu, trwogi, rozpaczy), np. w Pasji według św. Mateusza – incipit solisty: Erbarme dich, mein Gott – Zmiłuj się nade mną, mój Boże (po tym jak Piotr zapłakał po zaparciu się Jezusa) (Mt 26,69−75).

(3)             interrogatio – zapytanie, naśladujące intonację głosu przy wymawianiu pytania, np. w Pasji według św. Mateusza – Herr, bin ich’s (Panie, czy to ja?) - po wypowiedzi Jezusa, że jeden z nich Go zdradzi;

Owe zdanie to miniaturowa fuga przeprowadzona przez głosy. Jej fraza rysunkiem melodii imituje pytanie (bez odpowiedzi): melodia unosi się (jest to tzw. antykadencja). Zaskoczenie osób pytających podkreślają skoki o dysonujące interwały (np. 5zm). Ponadto w słowie „ichs” („ja”) spółgłoska „s” oddaje szept, poruszenie i trwogę osób. We wspomnianym fragmencie pojawia się także symbolika liczb (bardziej ukryta, ale możliwa do analizy z partyturą). Otóż w chórze apostołów pytających: Herr, bin ich’s (Panie, czy to ja), słowo „Herr” („Panie”) jest śpiewane 11 razy (po razie dla każdego apostoła, z wyjątkiem Judasza). W miejsce Judaszowego „Herr” słyszymy natomiast Ich bin’s, ich sollte büssen (To ja, ja muszę odpokutować).

(4)             aposiopesis – milczenie, przerwanie wypowiedzi, cisza – symbol śmierci (lub pustki), np. Und heiget das haupt und verschied – I skłonił głowę i oddał ducha (w Pasji według św. Jana).

(5)             abruptio – nagłe przerwanie, gwałtowne zatrzymanie wątku muzycznego, pauza grozy z powodu wzruszenia (lub wzburzenia).

(6)             suspiratio – westchnienie, łkanie – wielokrotne przerywanie melodii pauzami – nastój bólu, płaczu, lamentu. Ilustruje to np. duet So ist mein Jezus nun gefangen (z Pasji według św. Mateusza.

(7)             saltus duriusculus i passus duriusculus (nieprzyjemny skok, nieprzyjemnie przejście) – interwał dysonujący wyrażający smutek, ból, żałość, fałsz, kłamstwo; Występował często w strukturach melodycznych tworzących muzyczny obraz krzyża, towarzyszących tekstowi odnoszącemu się do męki krzyżowej Jezusa.

(8)             imaginatio crucis – „motyw krzyża”.

„Figura krzyża” rysuje się wówczas, gdy na słowach dotyczących krzyża (w odpowiednio ukształtowanej strukturze 4-dźwiękowej) połączy się linią prostą dźwięk pierwszy z czwartym - horyzontalnie, a drugi z trzecim - wertykalnie, np. Und er trug sein Kreuz – I dźwignął swój krzyż (z Pasji według św. Jana).

(9)             gorgia – stworzenie wrażenia przepychu, a zarazem wyodrębnienie z całego tekstu ważnych słów.

(10)         hypobola – przekroczenie dolnego rejestru głosu.

B)               NAŚLADOWCZE - figury onomatopeiczne, obrazowe, np. dotyczące zjawisk dźwiękowych (= malarstwo dźwiękowe), np.:

(11)         assimilatio – upodobnienie struktury muzycznej do konkretnych zjawisk, np. tremolo = trzęsienie ziemi; odgłos burzy; melodia w kształcie łuku = obraz tęczy; powtarzane dźwięki = śpiew ptaków;

(12)          

a) katabasis – figura opadająca, obrazująca upadek, zstępowanie, poniżenie, strącenie, uległość, służalczość;

b) anabasis – figura wznosząca melodię obrazująca unoszenie, wstępowanie, wywyższenie, niebo;

(13)         fuga – szybki bieg, ucieczka;

(14)         tirata – szybki przebieg nutowy ↑ lub ↓ ilustrujący takie słowa, jak: rozdzierać, atakować, rzucać, miotać, uderzać; 

(15)         tenuta – długa nuta oznaczająca trwanie w bezruchu, sen, równinę lub ciszę;

(16)         circulatio – figura wykorzystująca ruch okrężny, może obrazować błądzenie.

W Lipsku odbyły się 3 wykonania Pasji wg św. Mateusza (pierwszy raz 15.04.1729 r. w kościele św. Tomasza w Lipsku). Za każdym razem parafianie (tego surowego, protestanckiego miasta) bardzo źle przyjmowali dzieło. Dlaczego? Po prześledzeniu wybranych figur retorycznych można sobie wyobrazić, jak bardzo bogate i trudne w odbiorze są dzieła Bacha, w tym Pasja wg św. Mateusza. To pozwala również wysnuć wniosek, że słuchacze współcześni Bachowi zostali przezeń postawieni wobec arcydzieła w dotychczasowej historii muzyki bezprecedensowego, zarówno pod względem długości trwania, jak i zasad konstrukcji (harmonii dźwiękowej, retoryki i symboliki słowno-muzycznej). To z kolei tłumaczy dlaczego odbiorcy w większości przypadków niestety nie byli przygotowani na tego typu emocje. Swój niepochlebny stosunek do efektów dramatycznych i silnych wrażeń zawartych w muzyce Bacha wyrażali demonstracyjnie rezygnując z udziału w liturgii odprawianej w kościele św. Tomasza, na rzecz wysłuchania innej pasji (wystawianej w innym kościele i napisanej przez jakiegoś zupełnie nieznanego kompozytora).

Do kolejnych wystawień Pasji wg św. Mateusza doszło dopiero 100 lat później, dokładnie 11 marca 1829 r., dzięki staraniom Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego, który był jednym z najbardziej otwartych na twórczość J.S.Bacha. Kompozytor ten usilnie dążył do ponownego odkrycia i docenienia dorobku lipskiego kantora.