Kościół, państwo i naród w czasach zaborów (1795-1918) - cz.3.

W zaborze pruskim natomiast był czas, że wrosła liczba zakładanych zakonów. Do końca XVIII w. było 71 męskich, a w samym XIX powstało 91. Wśród zgromadzeń żeńskich była przewaga czynnych. Pomiędzy 1850 a 1918 rokiem powstało ok. 50 nowych zgromadzeń żeńskich (m.in. zmartwychwstanki, niepokalanki – od Marceliny Darowskiej, nazaretanki, pasterki, albertynki – od brata Alberta Chmielowskiego, służebniczki[1] – od Edmunda Bojanowskiego, sercanki – od ks. Józefa Pelczara). Prowadziły działalność edukacyjno-wychowawczą wśród dzieci i młodzieży, oraz rekolekcje – ogólnie pomoc ludziom żyjącym w nędzy (materialnej i duchowej). 

W 1841 r. w Poznaniu powstało Towarzystwo Pomocy Naukowej, które miało cel pomoc w zdobyciu wykształcenia zdolnej, ale biednej młodzieży.

Publikowano polskie książki, śpiewniki i modlitewniki. W końcu XIX w. liczba bibliotek w zaborze pruskim i na Śląsku przekroczyła 1000.

W połowie XIX w. zaczęły powstawać pierwsze kościelne stowarzyszenia trzeźwościowe (pijaństwo było bowiem plagą społeczną – był czas, że statystycznie przypadało 9 litrów na rok na 1 osobę). Praktykowano w nich: spowiedź, komunia św. oraz złożenie uroczystego przyrzeczenia o abstynencji. Na pamiątkę wręczano medalik. Sugerowano, że pijaństwo to wina zaborców i Żydów, choć faktycznie była to wina samych Polaków. Uzależnienie od trunku dopełniała wiara w kłamstwo, że alkohol wzmaga tężyznę fizyczną i działa leczniczo. W domach posiadano alkohol, ponieważ często właśnie nim płacono zamiast pieniędzmi.

W 1901 r., po decyzji władz o prowadzeniu religii w języku niemieckim, zaprotestowały dzieci z Wrześni. Pięć lat później wybuchł strajk przeciwko germanizacji, który ogłosiło ok. 1600 szkół (blisko 93 tys. dzieci).

Na terenie Galicji represje były tożsame jak i w innych zaborach. Nadal brakowało księży, zakony były likwidowane albo funkcjonowały pod nadzorem państwowym (pozbawione kontaktu ze Stolicą Apostolską). Problemem był też i tu z alkoholizmem.

Ludzie masowo emigrowali (np. chłopi bezrolni), głównie do Stanów Zjednoczonych i Brazylii (ok. 3,5 mln osób). Na nowej ziemi tworzyli parafie (w sumie ok. 600). Jednakże na emigracji zdarzało się, że powstał nowy kościół z katolików, np. Polski Narodowy Kościół Katolicki (który zerwał z Rzymem poprzez odrzucenie celibatu duchownych).

Biedni chłopi (otumanieni austriacką propagandą) zbuntowali się przeciwko szlachcie. Na ich czele stanął Jakub Szela z Tarnowskiego. W bratobójczych walkach (rabacji) zginęło ok. 1000 osób (w tym kilku księży).

Od 1849 r. weszło prawo cesarza Franciszka Józefa I do swobodnego i publicznego kultu religijnego oraz prawo własności kościelnej. Rok później Kościół uzyskał wpływ na nauczanie szkolne oraz zgodę na korespondencję biskupów ze Stolicą Apostolską oraz swobodne wykonywanie jurysdykcji kościelnej. Konkordat pojawił się w 1855 r. Jednak niejednokrotnie w późniejszym czasie go łamano. W końcu po 15 latach konkordat został zerwany.
Ks. Stojałowski był inicjatorem kółek rolniczych. Przed I wojną światową było ich w Galicji ok. 2100. Przyczyniły się one do gospodarczego ożywienia intelektualno-przedsiębiorczego wsi.

Do wzrostu życia religijnego przyczynili się m.in.: bp przemyski − Józef Sebastian Pelczar, w Krakowie − brat Albert Chmielowski i biskup Adam Stefan Sapieha, w Czernej i Wadowicach – o. Rafał Kalinowski. 

W 1891 r. została ogłoszona pierwsza w dziejach Kościoła encyklika społeczna Leona XIII – Rerum novarum, w której papież napisał, że państwo i Kościół winny współpracować ze sobą dla wspólnego dobra. Podkreślał obowiązek zapewnienia niedzielnego odpoczynku pracującym, stworzenia systemu ubezpieczeń, ustalenia minimalnej płacy i trwałości zatrudnienia. Pod wpływem encykliki pojawiły się liczne katolickie stowarzyszenia robotnicze.[2]

---

[1] Przez utrudnienia w komunikacji między poszczególnymi domami a władzami zakonnymi, z innego zaboru, nastąpił podział na 4 odłamy: służebniczki dębickie, starowiejskie, śląskie i wielkopolskie.

[2] Tekst napisany na podstawie książki „Dzieje Kościoła w Polsce”, red. Andrzej Wienck, Wyd. Szkolne PWN, 2008.