Ewangelia według św. Jana (analiza)

1. Ewangelia Janowa – autor, adresaci i czas powstania.

Autor:

- syn Zebedeusza i Salome, brat Jakuba Starszego

- należał najpierw do uczniów Jana Chrzciciela, potem do Dwunastu Apostołów Jezusa

- stał się uczniem, którego Jezus miłował i któremu (umierając na krzyżu) oddał w opiekę swą Matkę

- naoczny świadek słów, czynów i śmierci Jezusa na krzyżu (fundament i gwarancja spisanej Ewangelii)

- filar Kościoła jerozolimskiego

- brał udział w I tzw. Soborze Jerozolimskim (Ga 2,9)

- przebywał w Palestynie w roku 66/67, potem udał się do Efezu, gdzie spotkał go jeszcze bp Papiasz ok. roku 96/97

- żył ok. 100 lat, umarł śmiercią naturalną, jako jedyny apostoł.

Ponieważ tekst ewangelii powstawał w dość długim czasie i materiał, który posłużył do jego budowy, był niejednolity, rozważa się też hipotezę, że najstarsza część tekstu ewangelii pochodzi od Jana apostoła, zaś opracowanie i kompozycja od jego ucznia bądź uczniów ze szkoły Janowej. Tekst mógł być również sporządzony przez skrybę (np. Prochora – sekretarza Jana na wyspie Patmos).

Adresaci:

Chrześcijanie pochodzenia żydowskiego z kultury hellenistycznej.

Ewangelia wg św. Jana skierowana była do ludzi wywodzących się z kręgu judaizmu, ale i odbiorców, którzy nie mieli styczności z religią żydowską. Stąd też antytezy:

ciało – duch

światłość – ciemność

życie – śmierć

Cel, sens:

- Ewangelia jest próbą odpowiedzi dotyczącej Jezusa: kim Ty jesteś? Jan proponuje odpowiedź w stylu dramatu, akcji, dramaturgii, spektaklu. Kto chce wiedzieć, musi stać się persona dramatis – wejść w tę historię.

- Ewangelia miała pomóc adresatom, by uwierzyli w Jezusa Chrystusa, wytrwali w wierze, w nauce Pana i w miłości, aby byli gotowi na publiczne wyznanie Syna Bożego w Chrystusie i oddanie za Niego życia.

Czas powstania:

Okres powstania był burzliwy.

Ewangelia Jana powstała po 70 latach od wydarzeń związanych z życiem, męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa.

Przed rokiem 70 powstał tekst z krajobrazem Jerozolimy i świątyni.

Zdaniem większości współczesnych biblistów czwarta ewangelia została napisana prawdopodobnie w Efezie, pod koniec I wieku (lata 85−90 lub późniejsze). Przyjmuje się, że jej tekst zaczął się kształtować w środowisku palestyńskim, ale ostateczna forma powstała już poza nim. Pewne jest, że miało to miejsce w środowisku hellenistycznym (tłumaczone są słowa hebrajskie, np. rabbi – tj. nauczycielu, mesiah – tj. christos).

2. Rola znaków i cudów w czwartej Ewangelii – porównanie z tradycją synoptyczną.

O Ewangelii:

• Podział tekstu:

Rozdz. 1-12: cuda; działalność Jezusa

Rozdz. 13n: wieczernik + męka

• Model struktury wg Bultmana:

I część: 2-12 znaki

II część: 13-20 chwała

• Na całość Ewangelii Jana składają się opisy cudów Jezusa („księga znaków” – rozdz. 1-12) oraz historia Jego męki („księga chwały” – rozdz. 13-21)
• Ważna jest nie ilość, lecz jakość, stąd wystarczyło 7 znaków. Jan odsyła nas w nich na wyższy poziom – do tajemnicy chwały Boga, Jezusa Chrystusa posłanego przez Ojca (znaki-drogowskazy w kierunku Nieba). Znak odsyła do innej rzeczywistości.

Znak – dowód tożsamości Jezusa. Poprzez znaki Jezusa składa swój podpis. Potrzebny jest przewodnik po znakach (Ewangelista lub Jezus), bo znaki otrzymują „niewidomi”.

• Znaki są potwierdzeniem autentyczności posłannictwa Chrystusa.
• Znaki:

- woda przemieniona w wino (Jezus obdarzający w obfitości i jakości)

- ocalony syn urzędnika (Jezus obdarzający życiem)

- uzdrowienie paralityka w szabat (Jezus stwarza na nowo)

- rozmnożenie chleba (Jezus – chleb życia zastępujący mannę)

- Jezus chodzi po wodzie (objawienie Jezusa - Pana)

- uzdrowienie niewidomego (Jezus światłością świata)

- wskrzeszenie Łazarza (Jezus zmartwychwstaniem i życiem)

• To najbardziej dojrzały owoc chrześcijańskiej refleksji (inteligencja wiary).
• Tekst jest swoistą apologią Jezusa jako Syna Bożego (J 20,31), nakreśloną z wielkim talentem literackim i teologiczną głębią. Treścią Ewangelii Janowej jest więc chrystologia. Natchniony autor podkreśla szczególnie Osobę Chrystusa-Mesjasza.
• Kwintesencją całego przekazu Dobrej Nowiny stanowi zdanie: Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne (J 3,16).
• Mowy Jezusa to jakby oddzielne traktaty teologiczne. Występuje więc wiele zwykłych obrazów przechodzących niekiedy w alegorie. Stąd Chrystus jest:

- bramą owiec

- dobrym pasterzem

- pokarmem niebieskim (chlebem życia/chlebem żywym)

- światłością świata

- winnym krzewem

- zmartwychwstaniem i życiem

- źródłem wody żywej

• Ewangelia Jana to „Ewangelia duchowa”, bo nad pewnymi terminami czy zwrotami autor długo medytuje, odkrywając w nich prawdy wyższego rzędu
• Różnice z synoptykami:

- Inne rozmieszczenie materiału związanego z życiem i działalnością Jezusa,

- Inne są środki literackie (zamiast przypowieści, długie mowy),

- Jezus przebywa i naucza przede wszystkim w Jerozolimie (obejmując w okresie publicznej działalności 3 Święta Paschy), a u synoptyków pobyt i działalność Jezusa w Jerozolimie jest potraktowany pobieżnie

- Chronologicznie jest to najpóźniejsza z czterech Ewangelii, powstała przed 100 rokiem

- W stosunku do wcześniejszych trzech ewangelii (synoptycznych) tekst wyróżnia się stylem (z wpływami hellenistycznymi i żydowskimi); jest inną wersją tej samej tradycji.

- Zamiast dualizmu horyzontalnego charakterystycznego dla synoptyków, w czwartej ewangelii występują kontrasty: światłość – ciemność, ciało – duch, świat – niebo, wiara – niewiara. Ponadto natchniony autor wiele miejsca poświęca zagadnieniu śmierci Jezusa, która stała się Jego wywyższeniem (J 3,14; 8,12; 12,32.34). W czwartej ewangelii obrazowanie jest rozbudowane, a słownictwo wieloznaczne.

Słowo „cud”:
a) u synoptyków: dynamis (dzieło, ruch, siła, moc)
b) u Jana: semeion (nigdy w ustach Jezusa, bo on mówi o dziełach – ergon, nawiązując do dzieł Boga u początków historii, np. stworzenia, exodusu z Egiptu – tak Jan nadał im większą rangę; słowo semeion użyte jest przez innych) → 7 cudów (ale bez egzorcyzmów, bez otoczki nadzywczajności, „fajerwerków”, np. dyskretny cud w Kanie)

• Rola znaków Jezusa:

- wzbudzić wiarę,

- manifestacja wielkości czyniącego znak (mocy Syna Bożego)

- objawienie Jezusa w Ewangelii Jana to dramat (w sensie stawania się), a nie dogmat: Chrystus to...

3. Dynamika wiary według św. Jana – „wierzyć” w IV Ewangelii.

U Jana nie ma rzeczownika „wiara” (pistis). Zamiast niego jest 98 x czasownik „wierzyć”. Autor postrzega rzeczywistość wiary dynamicznie, czynnie.

„Wierzyć w” – pisteuo eis

1. powierzyć się,
2. złożyć swój los w ręce Chrystusa,
3. dzielić z Nim los (życie),
4. iść za Chrystusem,
5. przychodzić do Jezusa,

przychodzić = nie łaknie

      ↨                  ↨

wierzyć = nie pragnie

6. budować z Nim relację (opartą na wzajemnym zaufaniu, otwarciu, słuchaniu głosu Jezusa),
7. przylgnąć do Niego całą osobą
8. wyruszyć w drogę.

Konsekwencje: ufność, poznanie nauki Jezusa, zawierzenie Mu, konkretne nawrócenie.

Wiara to:

- decyzja, coś konkretnego (dzięki łasce „przyciągnięcia” przez Ojca przez swego Syna Wywyższonego na krzyżu; stąd wiara to dzieło Pana Boga)

- proces, który każdego dnia się weryfikuje (albo idziemy za Panem, albo za obcymi bogami),

- praxis, egzystencja

- postawa, akcja

- odpowiedź na Boże objawienie

- rozpoznanie w Jezusie Mesjasza – jedynego Pośrednika zbawienia.

Prawdziwe spotkanie z Jezusem to:

1. poznanie tożsamości Jezusa
2. zaufanie
3. zrozumienie Jego słów

Akt wiary dla Jana, to:

- rozpoznanie,

- zaufanie,

- uznanie,

- powierzenie,

- przylgnięcie,

- objęcie,

- uwierzenie,

- nawrócenie,

- pójście za Chrystusem.

Paradoks: jesteśmy jednocześnie (symultanicznie) sprawiedliwi i grzeszni.

4. Eros, philia, agape – przykazanie miłości w czwartej Ewangelii.

W Ewangelii Jana odpowiedzią na wiarę w Jezusa jest miłość. Mówiąc o miłości trzeba uporządkować pojęcia.

EROS – może to być forma pożądania, ale niekoniecznie związana z cielesnością. To pragnienie ukierunkowane na zaspokojenie. Rodzaj fascynacji. Ciągła walka w dążeniu do zaspokojenia potrzeby. Pragnienie podboju. Miłość eros jest bardzo często egocentryczna. Człowiek nie spocznie, póki czegoś nie zdobędzie. Może być, że tego typu pożądania są skierowane na rzecz lub osobę – z powodu albo fizycznej, albo umysłowej percepcji. To miesza priorytety. W głowie i sercu pojawia się chaos, brak spokoju. Przestaje funkcjonować prawda, odpowiedzialność. Jeśli do tego dojdzie wulgarność = wielka bieda.

PhILIA (filadelfia, filantropia, filologia – miłość do, np. człowieka, słów) - przyjaźń, miłość ludzi, między przyjaciółmi.

Starożytni pokazywali umiejętność miłowania, która łączy ludzi.

Philia to pragnienie dobra drugiej osoby. Dzielenie się połączone z odpowiedzialnością. Ludzie odpowiedzialni za siebie. Philia jest ekskluzywana, elitarna. Łączy ludzi, którzy wykazują tę samą pasję, zainteresowania (dotyczy tych, którzy żyją na tych samych poziomach).

AGAPE – miłość bezinteresowna.

To dar, który pochodzi od Boga. Miłość Boga do człowieka. Jest to miłość zdolna ofiarować się z wiernością i stałością. Odpowiedzialna. Miłość taka nie jest w stanie sama siebie rozbudzić. Wiara rodzi się z poruszenia w człowieku, który jest dziełem Boga. To zdolność, której nam Bóg udziela. To nie my pierwsi umiłowaliśmy Boga, ale On pierwszy nas umiłował i dał zdolność miłowania. Miłość nie polega na robieniu tego, co się chce. NT rezygnuje z eros i całą intensywność przenosi na agape.

Agape u Jana występuje 36 razy, u synoptyków 8.

Phileo u Jana 13 razy.

Te czasowniki są zamienne (bez rozróżniania). Nie wykluczają się (jeden zastępuje drugi).

Philia to także miłość np. Piotra wobec Chrystusa, Ojca wobec Syna.

Jezus zapytał Piotra: Czy ty mnie phileo?

Miłość Chrystusa do Ojca jest zawsze użyta jako agapao. My jesteśmy jako agapetoi – umiłowani przez Boga. Miłość taka jest albo wstępująca, albo zstępująca.

Jezus wskazując na miłość jako życie Jego nauką, mówi o radykalizmie w miłości.

5. Struktura, tematy i przesłanie 1 Listu św. Jana.

• Wspólnota, do której św. Jan kieruje listy przeżywa schizmę (forma podziału, rozbicia). Ci, którzy wyszli ze wspólnoty, to antychryści – negujący w Chrystusie Mesjasza, ci, którzy wprowadzają w błąd (fałszywi prorocy), ci, którzy podważając Wcielenie mówią, że Chrystus nie przyszedł w ciele, są kłamcami mówiąc, że znają Boga.
• Cel listów:

- Autor chce umocnić prawowiernych w prawdzie nauki, którą przyjęli przypominając to, co ważne, święte.

- Autor, chce ich wesprzeć we właściwym przeżywaniu tego, w czym trwają.

Strategia osiągnięcia tych celów:

1. Przypomnieć nowość Objawienia (dla umocnienia na duchu)
2. Wyznaczyć granicę między wiernymi a tymi, którzy nie uznają w Chrystusie Mesjasza

Bóg - świat

Prawda - fałsz

Duch Chrystusa - duch Antychrysta

• Wiele podobieństw do czwartej Ewangelii.
• Rodzaj homilii, która zachęca wiernych do żywej wiary w Jezusa Chrystusa, bowiem adresaci 1 Listu św. Jana mają problem przełożenia wiary na praktycyzm życia wg miłości.

Struktura:

1) Prolog

2) Bóg jako światłość

3) Człowiek dzieckiem Bożym

4) Bóg jako miłość

5) Zakończenie/Epilog

Przesłanie:

Ad. 2)

- rozpoznanie własnej słabości, grzechów i prośba o przebaczenie (Chrystus Parakletos – Duch Prawdy; Adwokat, Pomocnik, Sprawiedliwy)

- trwać w przykazaniach Jezusa, które kondensują się w miłości (nowość polega na pójściu w głąb – zrozumienia, znalezienia klucza, sedna)

- żaden kompromis ze złym (nie godzić się na układ)

Ad. 3)

• zerwanie z grzechem
• realizowanie swego życia w kontekście miłości

• wiara w Syna Bożego.

Cel pisma ukazany w 1 J 5,13: Napisałem to wam, wierzącym w imię Syna Bożego, abyście wiedzieli, że macie życie wieczne.

Tematy:

- Autor wielokrotnie zachęca do trwania w łączności z Bogiem i z bliźnimi w wierze, podkreślając przy tym, że prawdziwą relacją z Bogiem poznaje się po uczynkach miłości względem ludzi. Wzywa więc do głębszego poznania sprawiedliwego Boga, którego określa jako światłość, miłość, życie, prawdę. Życie w łączności z Bogiem i realizacja miłości braterskiej powodują pogłębienie wiary i umożliwiają skuteczne przeciwstawienie się złu i grzechowi. Żywa wiara realizowana w codziennym życiu okazuje się zwycięstwem nad złem, tymi, którzy głoszą błędne poglądy i nad światem przenikniętym fałszywymi wartościami.

- Treść Pierwszego Listu św. Jana zmierza także do umocnienia wiary w chrześcijańskiej wspólnocie. Fałszywi nauczyciele, wywodzący się z kręgów gnostyckich, negowali bowiem fakt wcielenia Chrystusa i Jego mesjańską godność. Owi nauczyciele nazywani są antychrystami i fałszywymi prorokami. Polemiczny charakter wielu fragmentów pisma może wskazywać na wewnętrzne napięcia we wspólnocie. Autor stara się uświadomić adresatom, że popełniany dobrowolnie grzech jest równoznaczny z odrzuceniem samego Boga.

- Na podstawie Listów św. Jana można lepiej zrozumieć problemy występujące w pierwszych wspólnotach chrześcijańskich i głębiej doświadczyć na płaszczyźnie wiary, że Jezus jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym Człowiekiem, w którym dokonało się zbawienie świata.

Pismo to, mimo braku cech listu, jest nim faktycznie (brak adresu, pozdrowień na początku i na końcu, brak imienia autora), o czym świadczą zwroty: „piszę wam to”, nazwanie czytelników „dziećmi”. Stosunek autora do czytelników jest bardzo serdeczny i bliski. Rodzajem literackim list ten zbliża się do utworów prorockich ST. Jest listem okólnym, w którym autor pragnie swoich wiernych w Azji Mniejszej pouczyć i przestrzec przed fałszywą nauką pesudoapostołów.

Tematyka pierwszego listu jest bardzo podobna do czwartej Ewangelii.

Podobieństwa, to:

- jest to utwór poetycki,

- ma koloryt semicki (wyrażający się układem rytmicznym paralel i antytez).

Z analizy stylu i treści Ewangelii i pierwszego listu widać wyraźnie, że autorem obydwu pism jest ktoś – ten sam, kto zna dobrze ST, myśli po semicku, choć pisze po grecku. Mimo, że nie podaje on swego nazwiska, widać, że był naocznym świadkiem życia i nauki Jezusa Chrystusa, co sam zaznacza w Prologu (1,1-4). Zgodność zarówno listu, jak i czwartej Ewangelii w treści, języku i tematyce świadczy o tym, że autorem listy jest św. Jan Ewangelista. Podobne wspólne właściwości stylistyczne i treściowe posiadały listy drugi i trzeci. Za tą tezą świadczą też pisma Ojców Kościoła.

Listy powstały w Efezie. Do niego udawali się przedstawiciele gmin Azji Mniejszej, aby zasięgnąć rady w sprawach różnych sporów religijnych. Już wtedy powstawało wiele błędnych nauk co do Bóstwa Chrystusa i doskonalszego poznania Boga. I tak, współczesny św. Janowi Kerynt nauczał, że Jezus był tylko człowiekiem o wielkiej inteligencji, na którego w czasie chrztu zstąpił z nieba duchowy Chrystus w postaci gołębicy i pozostał z Nim do czasu męki. Różni nauczyciele powstałej wówczas gnozy szerzyli obok błędów chrystologicznych błędy moralne, antynomistyczne. Sędziwy uczeń Chrystusa, nie polemizując z błędną nauką heretyków, przestrzega, poucza i napomina wiernych w swoich listach, pisanych pod koniec I wieku z Efezu.

Pierwszy list nie wykazuje jednolicie przeprowadzonej myśli teologicznej. Takie tematy, jak: Bóg jest światłością, sprawiedliwością, życiem i prawdą, a przede wszystkich miłością, przewijają się z wielokrotnymi nawrotami przez cały list, następując po sobie równolegle. Podstawowe zagadnienie pierwszego listu, jak i czwartej Ewangelii brzmi: Kto wierzy w Jezusa jako Syna Bożego i Chrystusa, ten żyje w trwałej i żywej łączności z Bogiem oraz w braterskiej miłości.

Miłość Boga jest fundamentem i źródłem miłości bliźniego. Miłość ta nie tylko łączy nas z Ojcem i Synem tu na ziemi, jest również rękojmią późniejszego życia, które swą pełnię osiągnie w wieczności. To doskonałe życie wyjednał nam Chrystus. Pan, umierając na krzyżu jako ofiara przebłagalna za nasze grzechy i dając nam przykład jak mamy w bratniej miłości codziennie składać ofiarę. Dzięki tej miłości, poucza św. Jan, staliśmy się dziećmi Bożymi. Ten zarodek życia wiecznego otrzymujemy na Chrzcie św., a doskonalimy go przez bierzmowanie. W starożytnym chrześcijaństwie nie sam chrzest był dowodem przynależności do Chrystusa, lecz posiadanie Ducha Świętego.*

* Tekst napisany na podstawie wykładów z Nowego Testamentu prowadzonych przez ks. dr Jana Nowaka oraz komentarzy biblijnych.