Twórczość oparta na tematyce biblijnej
Jan Sebastian Bach był człowiekiem bardzo
religijnym. Świadczą o tym choćby dedykacje, jakie umieszczał na rękopisach
swych kompozycji: „S.D.G.” (Soli Deo Gloria – jedynemu Bogu chwała)
czy „J.J.” (Jezu, wspomóż). Ponadto,
związany przez większość swego życia z pracą w kościołach, na użytek liturgii
pisał bardzo dużo muzyki sakralnej. Wśród nich były: chorały, kantaty,
magnificaty, pasje i oratoria.
1)
Chorały luterańskie
(łac. choralis – chóralny) były
wykonywane podczas nabożeństw. Pisane do religijnych tekstów niemieckich, choć
w swej formie nieskomplikowane, nabierały cech żarliwej modlitwy. W budowie były
to najczęściej utwory 4-głosowe, z improwizowanymi zdobieniami pomiędzy poszczególnymi
zwrotkami. Reprezentuje je np. Orgelbüchlein
J.S.Bacha - zbiór 45 melodii chorałowych opracowanych na organy
(nazywany też preludiami chorałowymi). Wśród nich przeważają chorały na czas
Adwentu i Bożego Narodzenia.
2)
Kantaty (wł. cantare - śpiewać) – prawdziwe koncerty
muzyki sakralnej, jako chóralne opracowania chorału protestanckiego na
1-głosowy lub wielogłosowy chór, solistów oraz zespół instrumentalny, z
wykorzystaniem tekstów Starego i Nowego Testamentu (w formie muzycznych
homilii). W utworach tych Bach wprowadził arie, duety i recytatywy[1],
nie rezygnując jednak ze stosowania chorału protestanckiego. Świadczą o tym
arie chorałowe.
Luźną
formę kantatową reprezentuje:
Magnificat - w liturgii hymn maryjny wykonywany
podczas nieszporów, do tekstu z Ewangelii wg św. Łukasza (Łk 1,46−55). To słowa
Maryi wypowiedziane podczas nawiedzenia Jej krewnej - św. Elżbiety. Współcześni
bibliści zwracają jednak uwagę, iż warstwa słowna tego hymnu jest swobodną
konstrukcją literacką, ułożoną według pewnych wzorów, jakie dostarczał Stary Testament.
Stąd typowe dla tamtej poezji paralelizmy, ze szczególnym nawiązaniem do 1 Sm
2,1−10. Tekst ten jest dziękczynnym hymnem, jaki wyśpiewała Anna – żona Elkany,
za wysłuchanie przebłagalnych modlitw, w wyniku których porodziła swego syna
Samuela. Inne reminiscencje hymnu Maryi można znaleźć m.in. w:
Ps 113,5n
1 Sm 1,11
Ps 111,9
Ps 103,17
Ps 89,11
2 Sm 22,28
Ps 146,6
Hi 12,19
Ps 107,9
Ps 34,11
Iz 41,8n
Ps 98,3
Mi 7,20
Rdz 17,7; 18,18; 22,17.
Wiara Maryi, Matki Jezusa oraz Jej
pokora były dla Bacha wzorem godnym naśladowania. Oprócz Magnificatu D-dur BWV 243
(do tekstu łacińskiego) skomponowanego w Lipsku na Boże Narodzenie
1723 r., powstał jeszcze drugi − Fuga
sopra: Magnificat BWV 733 oraz 7 kantat maryjnych (cztery na dzień
Oczyszczenia Maryi – 2.02., jedna na dzień Zwiastowania – 25.03. i dwie na
dzień Nawiedzenia – 2.07.).
Obsada Magnificatu
D-dur,
to: 2 soprany, alt, tenor, bas, chór
oraz zespół instrumentalny, który zmieniał się w poszczególnych częściach
utworu (a jest ich 12).
Części chóralne dzieła moją charakter
uroczysty, części solowe − przeważnie liryczny. W ariach Bach zrezygnował z
typowej formy da capo, co wyraźnie
intensyfikuje dramaturgię utworu. Nie ma też recytatywów (być może
dlatego, że w trosce o zdrowie muzyków i wiernych władze Lipska zobowiązały
Bacha do komponowania na okres zimowy utworów krótszych niż na lato).
„Podczas nieszporów w Lipsku Magnificat śpiewany był po niemiecku w
niedziele zwykłe, a w wielkie święta wykonywano go w formie koncertującej i po
łacinie.”[2]
W czasach Bacha bardzo ważna była retoryka muzyczna i odmalowanie
dźwiękami afektów. Uczucia dobre i
piękne (miłość, radość i uniesienie) przedstawiano w tonacjach i akordach
durowych, szybkich (radosnych) tempach, konsonansami i szerokimi interwałami
oraz wysokim (niebiańskim) położeniem głosów. Uczucia smutku i żalu (ogółem –
dramatyczne, wstrząsające) oddawano poprzez tonacje i akordy molowe, powolne
tempa, dysonanse i interwały o małym zakresie, oraz niskie położenie głosów.
Stąd i obecność owej retoryki muzycznej
w Magnificacie D-dur. Przykłady:
W
Omnes generationes = Wszystkie pokolenia (cz.
IV) – chór gęstymi melizmatami[3]
ilustruje wyobrażenie „wszystkich pokoleń”, które błogosławić będą Matkę Syna
Bożego. W Fecit potentiam (cz. VII) melizmaty występują na słowach: potentiam (moc) i dispersit (rozproszył). W arii Quia
respexit humilitatem = Bo wejrzał na uniżenie swojej Służebnicy (cz. III) –
w rysunku melodii został odmalowany ukłon „Służebnicy Pańskiej”. W arii basowej
w rytmie gawota – Quia fecit mihi magna =
Gdyż wielkie rzeczy uczynił (cz. V) – w basso
continuo 6-krotnie powtarza się figura (obecna również w partii solowej),
którą można interpretować jako podkreślenie siły i stałości wiary. Melizmaty
akcentują bowiem słowo: potens (Wszechmocny),
magna (wielkie) i sanctum (Święty).
[1] Muzyczna
deklamacja: secco – z basso continuo;
accompagnato – z towarzyszeniem
orkiestry.
[2] Ch. Wolff, Jan Sebastian Bach. Muzyk i uczony., Wyd. Lokomobila, Warszawa
2011, s. 344.
[3] Melizmat –
wielość nut na jednej sylabie.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz