Pieśni F. Schuberta

Kolebką pieśni romantycznej są Niemcy.

W I poł. XIX wieku nastąpił największy rozkwit niemieckiej poezji (Goethe, Schiller, Heine). Pieśń niemiecką określano rodzimym terminem LIED (w epokach wcześniejszych, w różnych okresach używano francuskiej nazwy CHANSON).

Austriacki kompozytor Franz Schubert (1797−1828) jest pierwszym i głównym inicjatorem pieśni romantycznej jako bezpośredniej, intymnej, subiektywnej wypowiedzi.

Za symboliczny początek historii pieśni romantycznej w XIX wieku uważany jest rok 1814, w którym powstała jedna z pierwszych pieśni Schuberta pt. Gretchen am Spinnrade op. 2 (Małgorzata przy kołowrotku) do tekstu z Fausta Goethe’go. Pieśń była inspirowana uczuciem kompozytora do śpiewaczki Teresy Grob. 

Utwór posiada trzy plany:

- pierwszy w głosie wokalnym (głos rozmarzonej Małgorzaty);

- drugi w akompaniamencie fortepianu zbudowanego na stałej figuracji, imitującej ruch i odgłos kołowrotka, przy którym Małgorzata rozmyśla o zalotach Fausta.;

- trzeci w motywie „bicia serca” kobiety w partii fortepianu.

Pieśń została napisana w tonacji d-moll (śmierci). W konstrukcji utwór dąży do formy przekomponowanej. Jednakże fraza powtarza się, jest ostinatowa (posiada jednostajny rytm).

Poszczególne ogniwa miniatury ilustruje schemat:

AA1AA2B(z kulminacją na fermacie)ACA>

W momencie kulminacyjnym pieśni pojawia się dynamika crescendo, forte oraz znak fermaty na słowie Küss (pocałunek), dla podkreślenia wspomnienia intymnego zbliżenia ust, które teraz powoduje, że szczęście miesza się z bólem.

Pieśń była ulubioną formą wypowiedzi muzycznej Franza Schuberta. W ciągu zaledwie 31 lat życia skomponował ich aż 633. Inspirowały go głównie teksty takich poetów, jak:

- Johann Wolfgang Goethe (73 wiersze; m.in. w pieśni Heidenröslein op. 3 – Polna różyczka),

- Friedrich Schiller,

- Heinrich Heine,

- Wilhelm Müller (2 cykle: Die schöne Müllerin op. 25 – Piękna młynarka oraz Winterreise op. 89 – Podróż zimowa),

- Friedrich Rückert (Du bist die Ruh’ op. 59 – Tyś moją ciszą),

- Heinrich Rellstab,

- Walter Scott (Ave Maria op. 52),

- Mathias Claudius (Der Tod Und das Mädchen op. 7 – Śmierć i dziewczyna).

Formy pieśni F. Schuberta:

a)     zwrotkowa (Das Wandern - Wędrówka),

b)    wariacyjna (In der Ferne – W oddali),

c)     zwrotkowo-wariacyjna (Die Forelle op. 32 - Pstrąg),

d)    przekomponowana (Der Wanderer - Wędrowiec),

e)     deklamacyjna (Der Doppelgänger – Sobowtór; Der Tod und das Mädchen op. 7 – Śmieć i dziewczyna),

f)      ballada (Erlkönig op. 1 – Król elfów).

Główne cechy artystycznej pieśni romantycznej (wokalnej miniatury z towarzyszeniem fortepianu):

1.     Jedność muzyki i tekstu:

- śpiew to już nie tylko techniczny zapis koloratur (ozdobników) na wyjętych z tekstu wygodnych dla śpiewaka samogłoskach, ale idealne odbicie rytmu i akcentów mowy w muzyce;

- akompaniament współtworzy pieśń (nie jest jedynie tłem).

2.     Romantyczna treść pieśni:

- tematyka nieszczęśliwej, romantycznej miłości, niespełnionej, pełnej cierpienia, bólu, tęsknoty (częsty motyw śmierci),

- dotyczy opisu uczuć, emocji, wrażeń, przeżyć,

- przyroda miejscem rozmyślań samotnego podmiotu lirycznego, skupionego na własnych emocjach.

3.     Pieśń nośnikiem emocji (wrażeń, uczuć, przeżyć) i nastroju (klimatu).

Najsłynniejsze cykle pieśni F. Schuberta:

1.     Die schöne Müllerin op. 25 – Piękna młynarka (1823)

Cykl skomponowany do wierszy Wilhelma Müllera. Liczy 20 utworów. Jest to swoista „nowela muzyczna”, bowiem opowiada o niespełnionym uczuciu młynarczyka do pięknej młynarki. Kompozytor utożsamiał się z głównym bohaterem. Sceny są liryczne, niosą ludowy romantyzm. Muzyka Schuberta ogromnie wzbogaciła teksty Müllera (kompozytor nadał pieśniom głęboki wyraz artystyczny i emocjonalny dramatyzm).

2.     Winterreise op. 89 – Podróż zimowa (1827−1828)

Cykl pieśni do słów Wilhelma Müllera skomponowany tuż przed śmiercią kompozytora. Liczy 24 utwory (tylko 7 durowych; przeważają molowe, deklamacyjne). Dzieło to jest autobiograficzne i stanowi drugą część powieści muzycznej zapoczątkowanej w Pięknej młynarce. Akcja cyklu jest więc kontynuacją wędrówki bohatera (odtrąconego, biednego chłopca), który tym razem idzie przez posępny, zimowy krajobraz, potęgujący jego samotność (stanowi to jednocześnie bardzo mocny element podkreślający jego cierpienie). W poszczególnych pieśniach przewijają się etapy wędrówki emocjonalnej: rezygnacja, pogrążenie w rozpaczy, zejście na dno cierpienia, tęsknota za śmiercią. Pod względem psychicznym podmiot lityczny nie tyle wędruje, co ucieka od życia. Całość cyklu scalają powtarzające się słowa: wędrówka, droga, łzy, ból, cierpienie.

3.     Schwanengesang – Łabędzi śpiew (1828)

Cykl liczący 14 utworów do słów H. Rellstaba (7), H. Heine’go (6) i J. Seidla (1) został wydany już pośmiertnie (stąd tytuł: Łabędzi śpiew jako „ostatni śpiew kompozytora”).