"Letnie noce" Hectora Berlioza - cz.4.

          Hector Berlioz to czołowy kompozytor romantyzmu we Francji, który w swojej twórczości nawiązywał do dorobku całej kultury europejskiej. Sam Thèophile Gautier pisał: „Berlioz reprezentuje muzyczną ideę romantyczną: rozbicie starych wzorów, podporządkowanie nowych form niezmiennie śmiałym rytmom, skomplikowane i kunsztowne bogactwo orkiestry, wierność kolorytowi lokalnemu, nieoczekiwane efekty dźwiękowe, wzburzoną i szekspirowską głębię namiętności, marzenie miłosne czy melancholijne, nostalgie i żądania duszy, nieokreślone i tajemnicze uczucia, których nie potrafi oddać mowa, i to coś więcej jeszcze, co wymyka się słowom i co pozwalają odgadnąć nuty.”[1] Główne cechy jego dzieł, to przede wszystkim ich silne powiązanie z literaturą (synteza muzyki i słowa) oraz monumentalność.

            U podstaw całej twórczości Berlioza tkwi treść pozamuzyczna, która uczyniła zeń pierwszego kompozytora wprowadzającego zasadę programowości w muzyce, jako świadomy postulat estetyczny. Do źródeł literackich, z których czerpał inspiracje dla swych utworów, należą: romantyczna literatura angielska, dzieła Waltera Scotta, George'a Byrona, poezje Thomasa Moore’a, dramaty Williama Shakespeare’a (Romeo i Julia, Hamlet, Król Lear), Faust Johanna Wolfganga Goethe’go, Eneida Wergiliusza, współczesna poezja francuska: wiersze Victora Hugo, Gérarda de Nervala oraz Théophile’a Gautiera. Warto zaznaczyć, że sam kompozytor także pisał teksty do wybranych dzieł.[2] Swe dążenie do zachowania jedności tekstu i muzyki wyrażał ponadto za pomocą obszernych opisów nastroju, licznych wskazówek wykonawczych oraz poprzez rezygnację z podziału na partię główną (wokalną) i akompaniującą (orkiestrową).

            Zdolności literackie Berlioza sprzyjały idei tworzenia utworów dramatycznych. Jego ambicją było pisanie muzyki na miarę dramatów Shakespeare’a, o potężnej sile dramatycznego wyrazu, uzyskiwanego środkami brzmieniowymi. Kompozytor pozostawił po sobie dzieła wyłącznie wokalno – instrumentalne lub instrumentalne z programem, dobitnie ilustrujące ideologię artystyczną romantyzmu. To nowatorskie podejście do muzyki czyni go prekursorem koncepcji artystycznych dramatów muzycznych Richarda Wagnera.

            Istotną cechą dorobku artystycznego Hectora Berlioza jest wpływ jego barwnej osobowości, poglądów i prywatnego życia na twórczość kompozytorską. Jako typowy romantyk, głęboko i gwałtownie przeżywający wszelakie porywy serca ku płci pięknej, pozostaje znakomitym przykładem twórcy dzieł zdominowanych tematem miłości. Najlepszym tego dowodem jest Symfonia fantastyczna, powstała pod wpływem namiętności do angielskiej aktorki Henrietty Smithson.[3]

            Obok kompozycji monumentalnych Berlioza znajdują się i kameralne, nie mniej przesiąknięte emocjami, co wspomniana wyżej symfonia. Wśród nich szczególne miejsce zajmują pieśni. Kompozytor wyznał, iż jego zauroczenie muzyką wokalną rozpoczęło się podczas pierwszej Komunii Świętej, w roku 1811. Usłyszał wówczas śpiew chóru, który zaintonował hymn oparty na melodii romansu Niny: Quand le bien-aimé reviendra (Kiedy wróci ukochany) z opery Nicolasa Dalayraca.[4]
                  Berlioz w ciągu całego życia napisał około 50 pieśni. Bez wątpienia najpiękniejsze, to Les nuits d’été op. 7 (Letnie noce) do słów Thèophile’a Gautiera, stanowiące kamień milowy w rozwoju gatunku, tak charakterystycznego dla epoki, w której żył. Letnie noce reprezentują dojrzały styl twórczości Hectora Berlioza i są pierwszym najwybitniejszym cyklem XIX liryki francuskiej. Zmysł prozodyczny kompozytora oraz zdolność do oddania dramatycznego aspektu poematów (przy wykorzystaniu talentu instrumentacyjnego, charakteryzującego się niezwykłą wrażliwością kolorystyczną), zaowocowały powstaniem dzieła genialnego. Kompozycja, doskonale korelująca dramaturgię muzyczno – literacką, stanowi ważny etap w ewolucji pieśni romantycznej. Dzięki niej Berlioz kontynuuje drogę wytyczoną przez Beethovena, który w roku 1815 jako pierwszy w historii muzyki skomponował cykl pieśni zatytułowany An die ferne Geliebte (Do dalekiej ukochanej). Zainspirowany twórczością króla tego gatunku – Franza Schuberta, niemal w tym samym czasie, co komponujący swe utwory wokalne Robert Schumann, rozpoczął pracę nad zbiorem, który stał się arcydziełem francuskiej literatury pieśniarskiej. Przepiękna kantylena Letnich nocy stawia je na równi z dziełami mistrzów linii melodycznej takich, jak Richard Strauss czy Gustav Mahler.

---

[1] T. Gautier, Pisarze..., s. 151 – 152.

[2] Do opery Trojanie, trylogii religijnej L’enfance du Christ, monodramu lirycznego Lélio ou Le retour à la vie op. 14 b, pieśni Chant de bonheur. Berlioz jest też współautorem legendy dramatycznej La damnation de Faust.

[3] Symfonia fantastyczna (1830 – 1831) nosi podtytuł Epizod z życia artysty i stanowi rodzaj muzycznej autobiografii kompozytora. Dzieło programowe uzupełnił obszernym komentarzem literackim o typowo romantycznej treści, w którym opisał stan psychiczny zakochanego artysty (jego cierpienia, marzenia i wizje), czerpiąc inspirację z osobistych przeżyć i doświadczeń. Tym „romantycznym sposobem” udało mu się nie tylko poznać uwielbianą pannę Smithson, ale i w nie długim czasie ją poślubić (1833).

[4]Z opery komicznej Nina ou La Folle par amour (Nina czyli szalona z miłości) N. M. Dalayraca. –  zob.  H. Berlioz, Z pamiętników, s. 11.