Naczelne zasady życia społecznego

Naczelne zasady życia społecznego

(na podst. St. Olejnik, Teologia moralna życia społecznego, Włocławek 2000, ss. 40-63)

Do naczelnych zasad życia społecznego zaliczamy sprawiedliwość i miłość.

SPRAWIEDLIWOŚĆ

Od czasów starożytnych sprawiedliwość była uważana za jedną z głównych cech życia społecznego (Sokrates, Platon, Arystoteles). Zajmuje ona również naczelne miejsce w encyklikach (m.in. „społecznych”) i innych tekstach papieży (np. Leona XIII, Piusa XI, Jana XXIII – Pacem in terris¹, Pawła VI – Populorum progressio; Octagesima adveniens; Jana Pawła II – Redemptor hominis).

1. Istota i rodzaje sprawiedliwości

W tradycji chrześcijańskiej sprawiedliwość była wielorako określana, m. in. jako:

1. moralna konieczność (łac. ius) oddawania tego, co słuszne i należne każdemu człowiekowi bądź wspólnocie;
2. sprawiedliwość „wymienna” lub „zamienna” (łac. iustitia commutativa) w relacjach międzyosobowych;
3. sprawiedliwość „rozdzielcza” (łac. iustitia distributiva) grup społecznych (zwłaszcza państwa) w stosunku do ich członków, kiedy sprawiedliwość potrafi określić ściśle i obiektywnie co się komu należy;
4. „sprawiedliwość współdzielcza”, gdy mamy do czynienia z oddawaniem ze strony osób społecznościom tego, co im się ściśle należy (np. różnego rodzaju świadczeń).

Współcześnie sprawiedliwość dzieli się jedynie na wymienną i społeczną. Ta ostatnia jest bardziej podkreślana przez podwójną funkcję: układania relacji pomiędzy osobami do społeczności i odwrotnie. Sprawiedliwość społeczna obejmuje uprawnienia osoby ludzkiej oraz jej obowiązki o charakterze społecznym.

2. Poszanowanie praw osoby ludzkiej

Przedmiotem sprawiedliwości (jako zasady życia społecznego) jest prawo rozumiane podmiotowo, czyli jako uprawnienie, moralny tytuł do posiadania, oczekiwania lub domagania się czegoś od innych (stawiania im roszczeń i wymagań), wykonywania określonych działań. Tak rozumiane prawo gwarantuje moralnie wolność, stąd ów zbiór praw nazywany jest też „wolnościami”.

Sprawiedliwość to zarówno wykładnik i moralny stróż praw stanowionych, jak i prawa, które przysługują ludziom niezależnie od litery ustaw czy rozporządzeń. Te ostatnie to prawa naturalne (przyrodzone), prawa człowieka dane wraz z naturą ludzką. Przysługują one każdemu z racji jego osobowej godności. Ponadto są nieutracalne i nienaruszalne od chwili poczęcia aż do momentu śmierci.

W napisanej po II wojnie światowej² przez ONZ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, stwierdzono, że wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności. Ogłoszono też równe i niezbywalne prawa wszystkich członków ludzkiej wspólnoty.

Papież Jan XXIII w encyklice Pacem in terris wymienia szereg praw człowieka, w tym prawo do:

- życia (główne),

- nienaruszalności ciała,

- posiadania środków potrzebnych do zapewnienia sobie odpowiedniego poziomu życia (np. żywności, odzieży, mieszkania, wypoczynku, opieki zdrowotnej),

- korzystania z wartości moralnych i kulturalnych,

- należnego człowiekowi szacunku,

- posiadania dobrej opinii,

- wolności w poszukiwaniu prawdy,

- wypowiadania własnych poglądów,

- swobodnej twórczości artystycznej,

- prawdziwych informacji o wydarzeniach życia publicznego,

- korzystania z rozwoju wiedzy (otrzymania wykształcenia),

- oddawania czci Bogu zgodnie z wymaganiami prawego sumienia,

- wolnego wyboru stanu,

- swobody życia rodzinnego,

- prawa w dziedzinie gospodarczej,

- prawo do zrzeszania się,

- emigracji i imigracji,

- udziału w życiu publicznym,

- ochrony swych praw.

Obok praw są też obowiązki jako moralna powinność.

UCZESTNICTWO SPOŁECZNE W PRAWDZIE I WOLNOŚCI

Człowiek nie może żyć w sensie moralnym sam dla siebie. Żyje we wspólnocie i za nią odpowiada. Stąd ma obowiązek nie tylko przestrzegać praw innych członków wspólnoty, do której należy, lecz tworzyć warunki społeczne sprzyjające strzeżeniu tych praw (= współudział w realizacji dobra wspólnego). Możliwe jest to jedynie w prawdzie i wolności.

Obowiązek uczestnictwa

Uczestnictwo w życiu społecznym to zaangażowanie w formie zachowania (przestrzegania) praw innych ludzi. To elementarna sprawiedliwość przez powstrzymanie się przed wyrządzaniem innym krzywdy. Stanowi to równocześnie prawo Boże zapisane w naturze ludzkiej, jak i w Objawieniu (por. Łk 11,42; Rz 13,7).

Uczestnictwo polega na wymianie dóbr (myśli, wiadomości, uczuć, przekonań), ma więc charakter wspólnototwórczy. Jednocześnie jest odpowiedzialnością, bo wiąże się z pomyślnym układaniem spraw społecznych (występuje tu osobista odpowiedzialność moralna, jak i współodpowiedzialność między ludźmi).

2. W prawdzie i wolności

Prawda umożliwia uczestnictwo w realizacji dobra wspólnego. Fałsz i nieprawda rodzą zło. Wobec zła winna być stosowana zasada sprzeciwu (protest, usunięcie się lub opozycja).

Ważną zasadą moralną w życiu społecznym jest też wolność, zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna – jako wyraz godności osobowej. Jej przeciwieństwem jest przymus wewnętrzny, psychiczny (zniewolenie) lub przymus zewnętrzny, społeczny (sytuacja ograniczenia przestrzeni swobodnego działania w życiu społecznym). Wolność winna wiązać się z prawdą, ponieważ uwolniona od niej, jako samowola, godzi w dobro społeczne, a jako zniewolenie – uderza w dobro osoby. Kościół potwierdza wolność człowieka ucząc o niej jako darze Ducha Świętego: Wszystko mi wolno, ale nie wszystko przynosi korzyść. Wszystko mi wolno, ale ja niczemu nie poddam się w niewolę (1 Kor, 6,12); Ku wolności wyzwolił nas Chrystus (Ga 5,1; 5,13).

Współczesna wolność „poza dobrem i złem” jest nazywana autonomią moralną, czyli teorią o tym, że człowiek sam dla siebie jest prawem. Teoria ta, przez skrajny subiektywizm, prowadzi do amoralizmu rozbijając życie społeczne i niszcząc w ogóle życie ludzkie.

MIŁOŚĆ

Miłość jest cnotą teologalną mającą charakter transcendentny, dając uczestnictwo w życiu Bożym. Obejmuje całość osobowych relacji moralnych. Poniżej zostanie omówiony jej wymiar horyzontalny (międzyludzki):

1. Miłość bliźniego jako zasada życia chrześcijańskiego

Zasadę miłości bliźniego jako oś życia chrześcijańskiego przekazał Jezus Chrystus, ukazując szczyt Bożego umiłowania człowieka (1 J 4,11).

Przykazanie miłości ma dwa skrzydła, ponieważ dotyczy miłości Boga i bliźniego (por. Mt 22,36). Stanowi konstytucję moralną Kościoła Chrystusowego.

W normowaniu życia ludzkiego nie ma solidniejszej podstawy niż miłość (por. Mt 12,31; 22,40; Flp 4,8; Kol 3,12-14). Owa „więź doskonałości” tworzy z nas wspólnotę (por. Mt 5,48). Zasada miłości jest „prawem doskonałym, prawem wolności” (por. Rz 13,10; Ga 5,14). Kieruje całością życia moralnego w relacjach z bliźnimi.

2. Implikacje normatywne miłości bliźniego

Rozważając czym jest miłość wymienia się słowo agape (uczta miłości o wymiarze duchowym), a także „życzliwość” - jako nastawienie wewnętrzne przyjazne drugiemu człowiekowi, w tym życzliwe nastawienie woli, współodczuwanie (współradowanie się, współcierpienie), delikatne wyczucie, czyli empatia (por. Rz 12,15). Taka miłość obejmuje wszystkich. Jednocześnie wyklucza postawę obojętności i nienawiści.

3. Najdoskonalsze uplastycznienie miłości

Najdoskonalsze uplastycznienie miłości ukazał Jezus (Mt 8,17; 9,36; 12,50; 14,14; 15,32; 20,28.34; 25,35-45; Mk 10,17; Łk 5,31; 7,13.22; 19,10.41; J 10,11-18). Chrystus przez całe swe życie aż po śmierć na krzyżu wyrażał miłość Boga do człowieka (por. Rz 8,29; Ef 1,5). Jako chrześcijanie winniśmy naśladować Jezusa w oddaniu Bogu i bliźnim. Umożliwia nam to łaska dziecięctwa Bożego. Miłość jest darem Bożym, inspirującym do dobra, zaproszeniem do wyrażenia własnym życiem odpowiedzi na tę największą łaskę.

4. Miłość wspomagająca czyli miłosierdzie

Miłosierdzie to najdoskonalszy przymiot Boga. Bóg w Nowym Testamencie ukazany jest jako Ten, który przebacza nie tylko członkom Narodu Wybranego, ale i wszystkim ludziom. Najdobitniej Bóg udziela miłosierdzia ludziom grzesznym przez swego Syna Jezusa Chrystusa. Jego życie, męka i śmierć na krzyżu, zwieńczone Zmartwychwstaniem, stanowią zaproszenie do naśladowania Go w miłości miłosiernej względem bliźnich (por. Łk 10,30-37). Kościół wyróżnił 7 uczynków miłosierdzia względem duszy i 7 uczynków miłosierdzia względem ciała. U podstaw miłosiernej miłości leży szacunek dla każdej osoby, nawet najbardziej chorej, niepełnosprawnej bądź upośledzonej. Taka postawa przyczynia się do budowania „cywilizacji miłości” w świecie (Jan Paweł II Dives in misericordia).

5. Prospołeczna rola miłości

Zasada miłości bliźniego ma ogromne znaczenie w wymiarze zapewnienia pokoju społecznego, nawiązywania i pogłębiania więzi społecznych, łagodzenia nierówności społecznych, przezwyciężania niesprawiedliwości i dyskryminacji. Miłości pozwala zwalczyć egoizm i pychę , które są największym zagrożeniem we wspólnocie.

Ważna jest tu tolerancja wyrażająca się zachowaniem prawa miłości pomimo głoszenia własnych przekonań. Wobec myślących inaczej należy prowadzić życzliwy i braterski dialog, zachowując szacunek dla osoby ludzkiej. Zasada miłości pozwala szybciej osiągnąć kompromis (w granicach tego, co godziwe) w sytuacji odmiennych spojrzeń.

6. Miłość a sprawiedliwość

W relacjach międzyludzkich ważna jest zarówno miłość, jak i sprawiedliwość. Obie uzupełniają się, obie coś wnoszą, tylko od innej strony. Jednakże miłość miłosierna jest przed sprawiedliwością³. Miłość domaga się życzliwego, przyjaznego odniesienia do bliźnich (nawet nieprzyjaciół), okazania im pomocy, życzliwości, troski i miłosierdzia. Sprawiedliwość powoduje, że liczymy się z prawami innych i przestrzegamy wobec nich naszych obowiązków. Miłość obdarza dobrem, a sprawiedliwość wymierza, oddaje, wyrównuje dobro.

7. Miłość a solidarność

Zasada solidarności była tezą filozoficzną. W doktrynie społecznej Kościoła opiera się na zasadzie podmiotowości i personalizmie, czyli traktowaniu każdego człowieka jako podmiotu, osoby (gr. persona - osoba). Solidarność uwypukla współzależność i współodpowiedzialność za siebie w życiu społecznym. Jan Paweł II określił solidarność jako cnotę chrześcijańską (Sollicitudo rei socialis). W katolickiej nauce społecznej solidarność znajduje się blisko lub wewnątrz zasady miłości społecznej. Wynika to z powszechnego ojcostwa Boga i braterstwa wszystkich ludzi w Chrystusie. Zarówno miłość, jak i solidarność stoją na straży porządku społecznego rozumianego jako dobro osób. Porządek ów stale trzeba rozwijać, opierać na prawdzie, budować w sprawiedliwości, ożywiać miłością; w wolności zaś powinno się odnajdywać coraz pełniej ludzką równowagę (KDK 26).

1 Por. nr 9-22.

2 Kiedyś łamano naturalne prawa człowieka przez hitleryzm i stalinizm.

3 Autentyczne miłosierdzie jest jakby głębszym źródłem sprawiedliwości (Jan Paweł II, Dives in misericordia).