Spór o 'Trzy Rozdziały'

Sobór ekumeniczny w Chalcedonie (pod Konstantynopolem) z 451 r.  potwierdził podwójną naturę w jednej osobie Chrystusa i ostatecznie potępił monofizytyzm.[1] Odnośnie więc wyznania wiary, były uściślenia, że jeden i ten sam Chrystus Pan, Syn Jednorodzony ma być uznany w dwóch naturach bez pomieszania, bez zamiany, bez podziału i bez rozłączenia. Nigdy nie została usunięta różnica natur przez ich zjednoczenie, lecz właściwości każdej z nich są zachowane i zjednoczone w jednej osobie, w jednym współistnieniu[2].

Opozycja antychalcedońska przedstawia się jakby swego rodzaju narodowa  religia ludu egipskiego, a jej autorytet pozostaje niekwestionowany w głębi kraju, wśród prostej ludności (która nietknięta przez hellenizację) pozostała wierna swemu językowi koptyjskiemu.

„Trzy Rozdziały” to teksty przypisywane (niekiedy w sposób podstępny) trzem ofiarom efeskiego synodu „zbójeckiego”[3], zrehabilitowanym przez sobór chalcedoński:

1)     wielkiego Teodora z Mopsuestii (prekursora Nestoriusza),

2)     Teodoreta – Ojca Kościoła (przyjaciela Nestoriusza) i

3)     Ibasa z Edessy (ich ucznia).

Ten ostatni wprost uderzał w anatematyzmy[4] św. Cyryla Aleksandryjskiego – Ojca Kościoła (głoszącego jedność natury boskiej i ludzkiej w Chrystusie poprzez unię hipostatyczną).

Justynian, głoszący wierność Chalcedonowi, wydał edykt dogmatyczny potępiający owe „Trzy Rozdziały”. Nie przyczyniło się to do zjednania monofizytów, ale pogłębiło kryzys Kościoła. Wschód był bliższy poglądom św. Leona - autora Listu do Flawiana i ustaleń soboru Chalcedońskiego, że w jednej osobie Chrystusa są dwie natury - nie zmieszane, współistniejące, zjednoczone (choć różne).

W wiekach V i VI wielkie i silne indywidualności, osobowości pojawiają się przede wszystkim w kręgach monofizytów:

- Piotr Iberyjczyk

- Piotr Folusznik

- Filoksen

- Sewer z Antiochii

- Jakub Burdejana.

W środowiskach monofizytów jest centrum życia religijnego, co sprzyja rozwojowi pobożności, życia duchowego, liturgicznego i sakramentalnego. Np. do liturgicznych innowacji Piotra Folusznika należy:

a)     dołączenie do śpiewu: Święty Boże, Święty mocny, Święty a nieśmiertelny słów: który za nas został ukrzyżowany;

b)     wprowadzenie Credo do uroczystej mszy[5].

Cesarz Leon uważał, że powinien przedyskutować z episkopatem Sobór Chalcedoński. Odpowiedzi wskazywały, że Kościół chce być wierny soborowi. W końcu jednak Zenon Izauryjczyk wydał edykt o zjednoczeniu – Henotikon. Dokument ten:

- potępiał Eutychesa (autora monofizytyzmu)

- potępiał Nestoriusza (nie uznającego w Maryi Matki Boga)

- wysławiał pamięć św. Cyryla i jego 12 sformułowań (o unii hipostatycznej natury boskiej i ludzkiej w Chrystusie).

Kończył się zaś wezwaniem do jedności wokół Symbolu Nicejskiego, uważanego za jedyną urzędową definicję wiary.

Jednakże Rzym, w osobie Feliksa III, podtrzymując doktrynę św. Leona (autora Listu do Flawiana) uroczyście potępia Henotikon i Akacjusza (patriarchę Konstantynopola). To daje początek poważnej 34-letniej schizmie[6]. Zakończyła się ona przywróceniem ortodoksji za cesarza Justyna.

            Sewer z Antiochii okazał się inspiratorem opozycji antychalcedońskiej, zwłaszcza w Syrii i Palestynie. Jego stanowisko jest dalekie od otwartej i bezwzględnej herezji. Odrzuca ze zgrozą List Leona i definicję chalcedońską (oraz uściślenia na temat 2 natur, podejrzewając je o nestorianizm), ale przywiązuje się do nauki św. Cyryla (unia hipostatyczna). Wysławia jedność w Chrystusie, którego 2 natury wyróżniaja na mocy rozgraniczenia logicznego, a nie rzeczywistego.

            W Egipcie orientacja antychalcedońska („monofizycka”) odniosła niemal całkowity triumf. Środowisko monofizytów rozpada się na wiele sekt i podsekt (ok. 200).

Ok. 557 r. pojawia się herezja zwana tryteizmem, a dotycząca trzech hipostaz w Trójcy Świętej. Potem zaś herezja tetradytów (umieszczenie natury boskiej obok natury trzech osób: Ojca, Syna i Ducha, które sprawia, że Trójca staje się Czterema). Z drugiej strony można stwierdzić, że owa płodność doktrynalnych poszukiwań i hipotez jawi się jako manifestacja żywotności ugrupowania bogatego w ludzi i idee.

Jedność poglądów, narzucana z zewnątrz, do jakiej zmierzał Henotikon, powiększała tylko zamieszanie w sporach chrystologicznych. Rozwiązania należało raczej szukać na płaszczyźnie dogmatycznej.

Cesarz Justynian (ulegając wpływom cesarzowej Teodory[7]) w latach 532−533 zwołał konferencję przedstawicieli obu opozycyjnych ugrupowań (ortodoksów i monofizytów). Niestety zakończyło się to niepowodzeniem. Nabrał jednak przekonania, że trzeba uczynić krok naprzód w kierunku przeciwników.

1)     15 marca 533 r. ogłosił wyznanie wiary zredagowane w taki sposób, aby w możliwie największym stopniu zadowolić drażliwych monofizytów.

2)     Potem uczynił kolejny krok w kierunku pojednania wydając edykt potępiający „Trzy Rozdziały”.

To na niewiele się jednak zdało, bo cesarz był wierny Chalcedonowi. Być może sądzono, że sprawę rozwiąże potępienie wstecz osoby samego Teodora z Mopsuestii. Tymczasem cesarz zwołał V Sobór ekumeniczny w Konstantynopolu (553). Jednakże brak wyraźnego potępienia Soboru Chalcedońskiego nie przyniosło pojednania monofizytów z Kościołem katolickim, dlatego wznowiona została przez Justyniana wobec zwolenników poglądów Eutychesa polityka prześladowań i terroru policyjnego.

Tymczasem myśl wschodnia była usłana pułapkami wskutek nadmiernego podkreślenia boskości Słowa Wcielonego (a co za tym idzie niedostatecznego podkreślania człowieczeństwa Jezusa, a nawet zagubienia Jego integralności). Ukażą to dobrze ciężkie walki i nowe herezje na tym polu, które pojawiły się w VII wieku: monoenergetyzm (bosko-ludzka energia w Chrystusie), monoteletyzm (jedna wola w Chrystusie).
Za życia Justyniana nie doszło do rozwiązania konfliktu z monofizytami. Od lat 40-tych VI wieku sytuacja się pogłębiła: monofizyci oddzielili się od Kościoła przez krwawe prześladowania. Jedność została zerwana (wcześniej spory były wewnątrz Kościoła). Monofizytom groziło unicestwienie z braku kapłanów i biskupów. Sytuację uratował Jakub z Tella, zwany „Łachmanem”. Wyświęcony na biskupa przez patriarchę Aleksandrii - Teodozjusza (złożonego z urzędu w 537 r., ale przebywającego w Konstantynopolu pod skrzydłami cesarzowej Teodory). Jakub postawił sobie za cel odbudowanie  zdziesiątkowanego stronnictwa. W przebraniu żebraka przeszedł Wschód, Azję Mniejszą i Egipt, wyświęcając kapłanów. W Aleksandrii zwołał synod próbując wyrwać z anarchii egipski monofizytyzm. 12 lat później postanawia dać dysydentom autonomiczną, pełną, regularnie ukonstytuowaną hierarchię. W wyniku tych działań w Antiochii osiada monofizycki patriarcha. Potem Jakub „Łachman” wyświęca 27 biskupów (w tym 12 w Egipcie) oraz ok. 100 tys. kapłanów (być może jest to liczba mocno zawyżona). Do końca próbował pogodzić ze sobą 2 skłócone odłamy: egipski i syryjski. Tym samym położył podwaliny pod autonomiczny Kościół monofizycki (Kościół jakobicki), paląc mosty z ortodoksją katolicką.

*Tekst napisany na podstawie - J. Danielou, H. Marou, Historia Kościoła, tom I, s. 264−274.

---

[1] Eutyches jest autorem herezji zwanej monofizytyzmem. Kładzie ona nadmierny nacisk na to, co we Wcieleniu odnosi się do Boga, przy równoczesnym pomniejszeniu czynnika ściśle ludzkiego. Jest to ujęcie uznające „jedną naturę” w Chrystusie, który jako Bóg-człowiek nie istnieje w dwóch naturach, bo natura boska zupełnie pochłonęła ludzką. W szerszym znaczeniu oznacza tendencję do zredukowania ludzkiego lub boskiego aspektu tajemnicy Chrystusa.

[2] Zob. J. Danielou, H. Marou, Historia Kościoła, tom I, s. 253−263.

[3] W 448 roku Eutyches został potępiony przez synod zebrany w stolicy. Po jego odwołaniu od tej decyzji (poparty przez Dioskura z Aleksandrii oraz protektora – eunucha Chryzafa) uzyskał u cesarza Teodozjusza poparcie na zwołanie w 449 nowego soboru ekumenicznego, który miał się odbyć w Efezie. Wtedy zainterweniował papież – św. Leon. Osobiście zajął stanowisko wobec sedna całej sprawy, pisząc zaadresowany do biskupa Konstantynopola sławny List do Flawiana (były tam definicje dogmatu chrystologicznego). Jednak rozstrzygnięcie sporu zostało opóźnione przez bolesny epizod: synod „zbójecki” w Efezie.

[4] Potępienia błędów przeciwnych prawdom wiary.

[5]Być może to zasługa Tymoteusza z Konstantynopola.

[6] Przed 1054 doszło do rozdzielenia Konstantynopola i Rzymu.

[7] Była aktorka, którą poślubił po zmianie prawa zezwalającemu mu na to małżeństwo. Jednocześnie Teodora była zwolenniczką monofizytyzmu.