Życie chrześcijańskie pod koniec IV wieku

Organizacja Kościoła

Kościół rozwinął swoją organizację, sprecyzował przepisy wewnętrznej dyscypliny. Wybitną w tym rolę odegrały synody biskupów. Do tej pory rozstrzygano na nich spory doktrynalne, teraz więcej miejsca poświęcano na formułowanie wewnątrzkościelnych reguł. Przepisy stopniowo grupowane w zbiory stawały się zaczynem tego, co później zostało nazwane prawem kanonicznym.

Z chwilą, gdy został rozwiązany doktrynalny problem stworzony przez arianizm (rozwiązany na płaszczyźnie teologicznej, kiedy episkopat wschodni przyjął wyznanie wiary Damazego w Antiochii w roku 379), Rzym nie miesza się więcej w zarządzanie Kościołami z greckiej sfery językowej, które dążą do stanowienia o sobie w sposób autonomiczny.

Z końcem IV wieku dokonują się wielkie przegrupowania regionalne, które przygotowują przyszłe uformowanie się patriarchatów. Trzeci kanon soboru w Konstantynopolu (381) zażądał przyznania z powrotem biskupowi tego miasta honorowego prymatu, na drugim miejscu po biskupie Rzymu. Sam Rzym, choć posiada autorytet, nie jest w stanie zatrzymać u siebie powołanych biskupów: św. Grzegorza z Nazjanzu i św. Jana Chryzostoma. I dwór, i stolica są nazbyt światowe, by móc znieść rządy świętych nad sobą.

W Syrii (na Wschodzie) biegunem przyciągania jest Antiochia. W Palestynie Jerozolima. Wreszcie Egipt jest terenem, który potężny biskup Aleksandrii dzierży mocno w swoich rękach.

Liturgia i sakramenty

Życie religijne chrześcijanina zasadniczo koncentruje się wokół uczestnictwa w ofierze eucharystycznej. Mimo to gorliwość wiernych słabnie, a uczestnictwo we mszy nie jest regularne. Niektórzy przystępowali do Komunii już tylko przy okazji większych świąt (albo nawet raz w roku − na Wielkanoc).

Zaczyna nabierać kształtów rok liturgiczny. Najważniejsze święta to Wielkanoc i Boże Narodzenie.

Data Wielkanocy na greckim Wschodzie i na łacińskim Zachodzie nie jest ta sama. Tajemnica Wcielenia (jako objawienie Boga w człowieku – Epifania, Teofania) na Wschodzie jest obchodzona 6 stycznia. Wspomnienie o Bożym Narodzeniu w Rzymie pojawi się 25 grudnia (przed rokiem 336), by przeciwstawić je tradycji pogańskiej czczenia w tym dniu Słońca (dlatego tłumaczono teologicznie, że Chrystus jest Słońcem Sprawiedliwości).   

Za papieża Damazego (lata 70-te IV wieku) ostatecznie porzucono grekę na rzecz łaciny oraz został zredagowany w swych zasadniczych partiach tekst Kanonu mszy taki, jakim go znamy dzisiaj.

Msza łacińska była celebrowana twarzą do wiernych. W Antiochii zaś i północnej Syrii celebrans był odwrócony plecami do uczestników.

Ceremonia miała 2 części: początek mszy i część ściśle eucharystyczną (którą otwiera uroczysta prefacja), po czym następowało odesłanie niegodnych celebracji (a za takich uważano wówczas: katechumenów, pokutników i energumenów – opętanych i chorych umysłowo).

Najczęściej praktykuje się chrzest dorosłych. Poprzedzał go okres poważnych prób i przygotowania, z wywiadami i egzaminami, specjalnymi egzorcyzmami oraz skondensowanym nauczaniem doktrynalnym (kontynuowanym po chrzcie).

Ceremonia chrztu odbywała się najczęściej w noc paschalną, a na Wschodzie – w święto Epifanii lub na Boże Narodzenie.

Chrzest odbywał się przez polanie, a nie przez całkowite zanurzenie. Bezpośrednio po nim odbywało się bierzmowanie (w sąsiednim pomieszczeniu).

Sakrament pokuty był publiczny, a pojednanie udzielane po długim okresie ekspiacji – odpokutowania (niekiedy trwało to wiele lat, czasem aż do śmierci). Pojednanie odbywało się w Rzymie w Wielki Czwartek, w czasie uroczystej ceremonii. Sakramentu pokuty udzielano jednorazowo.

Zaczyna się rozwijać uroczyste błogosławienie małżonków w chwili zawierania przez nich małżeństwa. Na głowy małżonków nakładano symboliczny welon. Te same rytuały były praktykowane przy poświęceniu i błogosławieniu dziewic.

Formami pobożności były: post, modlitwa, jałmużna. Post wiąże się z umartwieniami dotyczącymi snu, ubioru, wygód i wstrzemięźliwości seksualnej.

Kult męczenników

Uwielbienie i entuzjazm dla „świadków” Chrystusa nieustannie wzrasta i umacnia się.

Motywem specyficznie chrześcijańskim jest wiara w pośrednictwo świętych. Stąd pojawia się wiele opowiadań o cudownych uzdrowieniach i innych dowodach ich nadprzyrodzonej mocy.

Chrześcijanie odrzucali praktykę palenia zwłok zmarłych. Woleli ich grzebanie na znak respektu wobec ciała.

Poganie przejawiali szczególną troskę o grobowiec (często monumentalny) oraz o uroczyste uczty przy grobie w dzień pogrzebu i jego rocznice. Ten ostatni zwyczaj mógł mieć znaczenie symboliczne: antycypowanie udziału w uczcie niebieskiej, ale mógł być też wyrazem zwykłego przesądu (pożywienie dla zmarłych). Chrześcijanie nie byli więc co do tego przekonani.

W święto męczennika celebrowano mszę świętą. Czczono również relikwie męczenników. W północnej Syrii sarkofagi czy relikwiarze będą często umieszczane w kaplicy dobudowanej do sanktuarium bazyliki, na końcu którejś z bocznych naw.

Wszystkie wielkie kościoły-martyria (męczenników) wznoszone były na przedmieściach, najczęściej w rejonie cmentarzy. Bazyliki ściśle miejskie, usytuowane intra muros (w murach) na początku nie mieściły ciał świętych, ponieważ stare rzymskie prawo zabraniające grzebania w obrębie miasta było nadal skrupulatnie przestrzegane (przynajmniej do końca IV wieku).

Pamięć o męczennikach wysławiano w literaturze hagiograficznej (zamieszczając tam opis ich męczeństwa, zestaw cudów, kazania, panegiryki – uroczyste teksty pochwalne). Ludzie szczególnie czcili relikwie i groby świętych. Chciano być pochowanym jak najbliżej męczennika bądź świętego w przekonaniu, że pomoże dojść grzesznikowi do nieba.

Pragnienie posiadania szczątków ludzi świętych zapoczątkowało praktykę ich przenoszenia (translacji). Niestety pojawiały się tu nadużycia (np. przemyt lub handel relikwiami). Przenosiny nie dotyczyły koniecznie całego ciała męczennika, ale np. kawałka materiału, który go dotykał, wonnych olejków wpuszczanych do relikwiarza, a nawet odrobiny pyłu zdrapanego z nagrobka.

Ponadto wynajdywano lub odkrywano relikwie dotąd nieznane lub zapomniane.

Pielgrzymki

Miejscami pielgrzymek były:

a)     sanktuaria poświęcone męczennikom,

b)     tereny związane ze świętymi miejscami w Palestynie,

c)     miejsca związane z pamięcią wydarzeń ze Starego Testamentu,

d)     pielgrzymowano też do wybitnych i charyzmatycznych ludzi-osobowości, uważanych za świętych za życia (jak pustelnik - św. Antoni).

Powodami pielgrzymek były:

a)     pobożność i cześć dla pamiątek historycznych wiary chrześcijańskiej,

b)     aspekt ascetyczny i pokutny (przez trud i długość podróży),

c)     ciekawość, zamiłowanie do wędrówki, niespokojny duch lub brak społecznego przystosowania (powody świeckie).

*Tekst napisany w oparciu o książkę J. Danielou, H. Marrou, Historia Kościoła, tom I, s.  235−248.