Reforma gregoriańska w Polsce

Chrześcijaństwo na zachodzie w X i XI wieku miało bardzo wiele problemów. Duchowieństwo było zależne od osób świeckich, gdyż te finansowały chrześcijaństwo, rozwój kościołów i zakonów itp. Bardzo powszechną praktyką była symonia (świętokupstwo), czyli kupowanie godności kościelnych. Wielu księży posiadało rodziny, co umożliwiało zatrzymanie zgromadzonego majątku i godności kościelnych jako dziedzicznych. Ponadto duchownych zajmowała bardziej polityka lub udział w wojnach, aniżeli sprawy Kościoła. Ówczesny papież Sylwester II (999−1003) nie akceptował nepotyzmu i symonii. Dążył do naprawy Kościoła. Poparli go mnisi benedyktyńscy z klasztoru w Cluny, którzy byli mu bezpośrednio podporządkowani. Tak narodził się ruch kluniacki. Warto wspomnieć, że papież wspierał chrystianizację młodych państw, m.in. w Polsce - poprzez utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie i trzech innych biskupstw.

           W ówczesnej Polsce były obecne kościoły prywatne, wybudowane przez króla lub rycerzy (np. w ich posiadłości, w ogrodzie, jako rodzaj prywatnej kaplicy), ale z prawem parafialnym wykonywanym przez proboszcza. Mimo to, w takich wypadkach proboszcz był zależny od właściciela kaplicy/kościoła. Jego położenie było więc „niekomfortowe”. Po prostu „musiał mówić” to, co podobało się zatrudniającemu go.

Inwestytura, małżeństwa księży i wyższych hierarchów, powszechnie znana instytucja „kościołów prywatnych”, uzależnienie i związanie Kościoła z państwem, pomieszanie spraw kościelnych i świeckich – ciążyły przemożnie na całym życiu kościelnym w Polsce.[1]

Reforma gregoriańska – to zmiany przeprowadzone w Kościele katolickim w XI-XII wieku. Reforma wzięła nazwę od papieża Grzegorza VII (1073-1085), jednego z jej realizatorów.

Reforma miała na celu:

• przywrócenie modelu społeczeństwa odpowiadającemu Ewangelii,
• uwolnienie Kościoła spod władzy świeckiej i jego scentralizowanie wokół papieża,
• podniesienie poziomu moralnego kleru i świeckich (usunięcia symonii – świętokupstwa, handlu godnościami i urzędami kościelnymi).

Ważnymi zmianami reformy było:

• ujednolicenie liturgii, upowszechnienie rytu rzymsko-łacińskiego,
• reforma zakonów, kontynuacja reformy kluniackiej [2],
• wzmocnienie praktyki celibatu (bezżeństwa) duchownych.

Reforma gregoriańska w Polsce

Henryk Kietlicz (ur. ok. 1150 - zm. 1219) – arcybiskup gnieźnieński (metropolita w latach 1199–1219), pozostawał w otwartym sporze z księciem Władysławem Laskonogim. Obłożył go bowiem klątwą i próbował pozbawić dziedzicznej Wielkopolski za złamanie przywileju łęczyckiego (ustaleń synodu z 1180 r.) i zagarnięcie przez niego mienia jednego ze zmarłych biskupów (ius spolii). Arcybiskup Kietlicz, wygnany z tego powodu przez Laskonogiego z Gniezna, udał się do Rzymu[3], gdzie uzyskał poparcie papieża Innocentego III[4].

Przy poparciu papieża Innocentego III (który kontynuował reformę gregoriańską) H. Kietlicz dążył do reformy kościelnej w Polsce, która zawierała cztery postulaty:

1) wprowadzenie celibatu duchowieństwa świeckiego (wyższego i niższego),

2) uwolnienie kościoła spod władzy świeckiej (nadanie immunitetu),

3) wyłączenie duchownych spod kompetencji sądów świeckich,

4) zaprowadzenie kapitulnego wyboru biskupów.

W 1210 na zjeździe prowincjonalnym duchowieństwa w Borzykowej[5] książęta: Leszek Biały, Kondrad I Mazowiecki i Władysław Odoni zrzekli się ius spolii.

Wynikiem przywilejów były następujące postanowienia:

• wolny wybór (elekcja) biskupów przez kapituły (odrzucenie inwestytury świeckiej),
• własne, niezależne od władzy świeckiej sądownictwo dla duchowieństwa (privilegium fori[6]) i ścisłe związanie go ze Stolicą Apostolską,
• likwidacja klerogamii (dziedziczenia dóbr przez synów księży) i wprowadzenie celibatu wśród polskich duchownych na wszystkich stopniach hierarchicznych,
• odrzucenie form uprywatnienia Kościoła i zniesienie prawa książąt do przejmowania majątku ruchomego zmarłego biskupa (ius spolii).

            Najtrudniejsza była walka o celibat. Sobór powszechny laterański II (1139) orzekł, że związki małżeńskie duchownych są nieważne.[7] W Polsce część księży miała żony i dzieci, stąd były dynastie kapłańskie. Pojawiły się zjawiska patologiczne: przyjmowanie dziedziczne beneficjów po ojcu przez syna, który niekoniecznie miał powołanie kapłańskie. W końcu wprowadzono obowiązek celibatu – w 1197 r. Od tej pory rodziny księży w małżeństwach uważano za konkubinaty, a dzieci księży za nieprawe. Abp H. Kietlicz prowadził na tym polu walkę religijną. Nieposłuszni byli usuwani.

Przywileje nadane w Borzykowej potwierdził Innocenty III w 1211 r. Zatem sukces reformy, pomimo oporu znacznej części duchowieństwa polskiego, arcybiskup zawdzięczał głównie poparciu ze strony papieża, który w razie potrzeby wystawiał odpowiednie bulle, nakazujące wprowadzenie poszczególnych postulatów w życie. W 1215 r. H. Kietlicz wziął udział w Soborze Laterańskim IV, gdzie spotkał się z Innocentym III i uzyskał potwierdzenie jego poparcia.

W XIII w. osiągnięto więc prawną niezależność Kościoła w stosunku do państwa. Od tej pory nie powstawały już kościoły prywatne. Powstaje prawo patronatu (ius patronatus) beneficjum kościelnego.

---

[1] Historia Kościoła w Polsce, red. ks. B. Kumor, ks. Z. Obertyński, Wyd. Pallottinum, Poznań-Warszawa 1974, s. 112.

[2] Reforma kluniacka dotyczyła powrócenia do reguły św. Benedykta, czyli przestrzegania ubóstwa, zachowania celibatu, wypełniania czasu modlitwą, nauką i pracą. Głoszono także hasło łac. Pax et Treuga Dei (Pokój i Rozejm Boży), które wzywało do zaprzestania wojen w czasie Wielkiego Postu i Adwentu. 

[3] Uciekł przed zamordowaniem go, by nie stało się to, co ze św. Stanisławem. Gdy Kietlicz wrócił pojednał się z księciem na zjeździe w Głogowie. 

[4] Papież traktował H. Kietlicza jak przełożonego biskupów polskich.

[5] Do przeprowadzenia reformy H. Kietlicz wykorzystywał synody prowincjale i diecezjalne. W sumie arcybiskup ten odbył 14 synodów prowincjonalnych.

[6] Privilegium fori - przywilej, immunitet sądowy nadany duchowieństwu w 1210 w Borzykowej, potwierdzony w Wolborzu (1215) - wyłączający stan duchowny spod sądów świeckich. Pozwane osoby stanu duchownego podlegały wyłącznej właściwości sądu duchownego (biskupiego) z wyłączeniem spraw o ziemskie dobra dziedziczne.

[7] Historia Kościoła w Polsce, red. ks. B. Kumor, ks. Z. Obertyński, Wyd. Pallottinum, Poznań-Warszawa 1974, s. 114.

[8] Gedko I, Gedko albo Gedeon (ur. ok. 1160, zm. 1223), bp płocki, prepozyt kapituły katederalnej krakowskiej od 1189. Założyciel kolegiaty i kapituły kieleckiej. Bp Wincenty Kadłubek nazywa go najświętszym biskupem Krakowian, którego imię złotym winno być ryte rylcem – za: Historia Kościoła w Polsce, red. ks. B. Kumor, ks. Z. Obertyński, Wyd. Pallottinum, Poznań-Warszawa 1974, s. 114.